Extremisten zijn niet gek of ziek

“Extremisme is een omstreden term. Ik definieer extremisme als de ideologische overtuiging dat jouw groep alleen succesvol kan zijn als ze leeft in vijandschap met een andere groep. Vaak gebeurt dat op een manier die ondermijnend is voor de democratie. Dat kan op gewelddadige wijze, maar het kan ook zijn dat je zegt: ‘Ik geloof niet in de verkiezingen, die zijn hoe dan ook onbetrouwbaar.’ Dan ben je niet gewelddadig, maar als veel burgers niet meer in de verkiezingen geloven, dan heb je in een democratie een probleem.”

“Bij hen was er sprake van radicalisme. Dat is juist soms nodig om maatschappelijke problemen aan te kaarten. Een radicale groep zit aan de uiterste kant van het politieke spectrum, daar is op zich niets mis mee. Soms hebben de conservatieven gelijk, soms de progressieven. Die groep is vaak in de minderheid, ten opzichte van het midden. Maar die radicale groep heb je soms wel nodig om verandering teweeg te brengen, zoals je bij Martin Luther King zag. Dat is goed, sterker nog, het is de kracht van de democratie dat dat kan.

Maar als je radicale ideeën gepaard gaan met het idee dat jij als groep alleen kan overleven en succesvol kan zijn als je in vijandschap leeft met een andere groep, en als die ideeën ook nog ondermijnend zijn voor de democratie, dan ga je de grens over van radicalisme naar extremisme.”

"Vijandschap is inderdaad een heel menselijk fenomeen en komt veel voor. Vandaar dat ik er ook ‘ideologische overtuiging’ aan toevoeg. Het gaat niet alleen over ‘ik heb mot met mijn buurman of mijn collega’, maar het gaat echt om vijandschap tussen groepen die ontstaat naar aanleiding van een ideologie. Dan kunnen er uitspraken volgen als: ‘Zij zijn goddeloos of immoreel’. Dat gaat om een groter ideologisch verhaal.

In de Nederlandse politiek is radicaal-rechts momenteel groot, met een partij als de PVV met de meeste zetels in de Tweede Kamer. Maar die beweging heeft soms wel extreem-rechtse elementen, zoals een xenofobe houding, en dus ook het creëren van vijandschappen. 

We mogen op basis van de definitie dus niet zeggen dat we een extreemrechts kabinet hebben, maar je kunt ook niet zeggen dat het alleen conservatief-rechts is. Het beweegt zich tussen radicaal-rechts en soms even extreem-rechts in. Dat maakt het ook ongrijpbaar.”

“Je kunt een extremist zijn zonder de ideologie te omarmen, het kan inderdaad heel vaag zijn. Je kan radicaal-rechts of extreemrechts zijn, maar ook een beetje daartussenin. Dat is een diffuus gebied. Maar omdat er een schemergebied bestaat tussen dag en nacht, betekent het niet dat dag en nacht niet bestaan. Sommige mensen zijn er meester in geworden om juist dat grensgebied op te zoeken, om vervolgens over extreme uitspraken die ze gedaan hebben te zeggen: ‘Ik bedoel het natuurlijk niet letterlijk’.”

“Vroeger werd extremisme met name aan geloof gekoppeld. Dat komt ook door 9/11, waardoor specifiek terrorisme in verband werd gebracht met religieus extremisme. Maar extremisme is diffuus geworden. De aanval op het Capitool, 6 januari 2021, is daar een mooi voorbeeld van. Toen waren er White Christian Nationalists die stelden dat de VS ooit wit en christelijk was en dat dat weer moest terugkomen. Maar er waren ook incels, dus de involuntary celibates, hetereoseksuele mannen die menen dat ze recht hebben op een seksuele relatie. Je had er QAnon-aanhangers, die geloven in het complot dat er een linkse satanistische elite is die kinderen misbruikt. 

Je hebt allemaal verschillende groepen die ook een beetje door elkaar lopen of overlap hebben, maar die dus samen zo'n bestorming met elkaar realiseren. Verschillende bewegingen, maar ook extremistische individuen, lenen elkaars ideeën. Dat wordt in de wetenschap ‘saladebar-extremisme’ genoemd en dat beschrijft heel goed hoe heel wat extremisme er tegenwoordig uitziet.”

“Het simpele verhaal van ‘religie leidt tot extremisme’, dat hoor je nog steeds veel, maar dat klopt niet. 

Ik denk dat de jihadistische golf nog steeds een belangrijke rol heeft gespeeld in de beeldvorming daarvan. Religie speelt ook een rol bij extremisme, dat valt niet te ontkennen. Het kan een interpretatie opleveren, maar niet alleen maar die interpretatie. 

Religie heeft twee kanten. Er zijn namelijk ook heel veel elementen in religies die je juist weerbaar maken tegen radicalisering, omdat je volgens een geloof bijvoorbeeld geen schade mag toebrengen aan een ander of die ander zelfs naar het beeld van God gemaakt is en dus intrinsieke waarde heeft.”

“Mensen die zulk extremistisch gedachtegoed erop nahouden, die moeten wel gek zijn, dachten mensen, en ook wetenschappers, voor lange tijd. 

Het speelt in het publieke debat nog steeds een belangrijke rol. Dat zag je goed toen Poetin in februari 2022 Oekraïne binnenviel. Mensen zeiden: ‘Die man is gek geworden.’ Toen dat niet bleek te werken gingen sommigen over op het idee dat hij dan wel terminaal ziek moest zijn. We zijn nu twee en een half jaar verder en voor allebei is nog steeds geen enkel bewijs.

We kunnen extremisme niet verklaren door een beroep te doen op psychopathologie. Onderzoekers moeten zichzelf afvragen: wanneer speelt een mentale ziekte wel een rol en wanneer niet? En welke rol speelt het dan? 

Extremisten kunnen zeker lijden aan een mentale ziekte, maar andere mensen ook. In Nederland zegt 49% van de mensen dat ze een psychiatrische aandoening hebben of hebben gehad. Maar niet iedereen wordt extremist. Dat betekent dat het dus geen algemene verklaring is. 

Het idee dat iemand, net als jij en ik, zulke schadelijke ideeën kan hebben, gaat er bij veel mensen niet in.”

“Objectief zijn incels natuurlijk niet rationeel. Als je alle informatie hebt, dan is het niet rationeel om te geloven dat elke man een vrouw ‘verdient’. Maar we moeten ook kijken naar subjectieve rationaliteit, dan kijk je naar de beperkte informatie die iemand heeft. Iemand kan zijn baan verliezen of zijn vertrouwen kwijtraken in de medische wereld na een vervelende gebeurtenis. 

Het kan ook zijn dat deze persoon in een echokamer zit. Wanneer je in een bubbel zit en elke keer video’s ziet die jouw gelijk aantonen, dan bevestigt dat wat je al denkt. 

Bepaalde bronnen worden stelselmatig voor je gediskwalificeerd wanneer je in een extremistische groep leeft. Als jij wordt afgesneden van allerlei media, houd je een heel beperkte basis over. Vanuit die beperkte basis is er in zekere zin sprake van rationeel handelen."

“Ik heb het voornamelijk over luisteren in de wetenschap, niet zozeer luisteren in het publieke debat. White supremacists moet je niet bij een talkshow laten aanschuiven, alleen maar zodat we de andere kant van het verhaal horen. Het kan juist schadelijk zijn wanneer je hun ideeën op die manier verder verspreidt. 

Wetenschappers hebben nog steeds de neiging om te zeggen: ‘Het zal wel komen omdat je in sociale isolatie of in armoede bent opgegroeid.’ Maar wij als wetenschappers moeten extremisme beter proberen te begrijpen en te verklaren door te luisteren naar wat iemand zelf zegt over de beweegredenen, ervaringen en verlangens. In Nederland doen Beatrice de Graaf, Nikki Sterkenburg en Jaron Harambam dat." 

“Ja, jij moet ook luisteren. Mijn suggestie zou zijn dat we dat allemaal wat vaker doen. Natuurlijk met uitzonderingen. Iemand die uit een extremistische groepering afkomstig is en daar fysiek onder geleden heeft, hoeft echt niet te luisteren naar daders in die groep.

Maar ik denk bijvoorbeeld aan complotdenken. Dat was zeker een groot probleem tijdens de coronapandemie. Voor iemand met grote vaccinatiescepsis kan het juist van wezenlijk belang zijn dat er geluisterd wordt naar de beweegredenen. Wat gelooft iemand? Hoe is die daar bij gekomen? Hoe voelt diegene zich daarbij? Dat zijn belangrijke vragen om te stellen als gesprekspartner.”