Filosoof Cees Zweistra: complotdenkers keren zich willens en wetens af van de werkelijkheid

'Ja, en niet alleen maar complimenten. Ook wel veel bijval, mensen die blij zijn dat dit een keer gezegd wordt. Er gaan stemmen op die zeggen dat we beter moeten leren luisteren naar complotdenkers, omdat daar een verborgen geluid zit wat we in de samenleving een kans moeten geven. Maar er zijn er die dat misbruiken om een bepaald eigenbelang na te streven. Het wordt steeds meer een soort mainstream manier om je in het politieke debat te mengen.'

'Dat is een vrij dunne lijn. Ik heb ook mailtjes gekregen van mensen die zeggen: ik ben coronakritisch, ben ik dan slecht? Mijn antwoord is dan: nee, natuurlijk niet. Voor mij ligt de grens bij de vraag of je bent betrokken op de wereld, of uiteindelijk vooral op jezelf. Het verschil zit 'm erin of je gericht bent op de wereld en het herstel van een toestand waarin we allemaal leven, of dat je je met je engagement juist afkeert in een wereld die je volledig zelf naar eigen believen vormgeeft.'

'Ja, dat kan, maar voor mij is de wereld toch wel de fysieke wereld waarin corona een daadwerkelijk probleem is waar mensen aan doodgaan. Waarna de politieke vraag is: hoe gaan we hiermee om? Wanneer je zegt dat die realiteit niet bestaat omdat het maar een griepje is, dan keer je je van die realiteit af, terug in jezelf.'

'Dat is lastig. Ik vind dat zo iemand zich nog in het politieke debat begeeft, namelijk over waarden. Er is een realiteit, een pandemie, en hoe gaan we daarmee om? Als je zegt dat die realiteit voor jou niet bestaat, of je ervoor kiest om je ervan af te wenden, dan schuif je in de richting van het complot. Maar als je erkent dat het probleem er is, maar een manier van daarmee omgaan hebt die afwijkt van de mainstream, dan ben je niet meteen een complotdenker.'

'Als je dat zou zeggen, dan misken je de realiteit dat dit een ziekte is waar mensen aan doodgaan. Maar de vraag hoe je ermee omgaat, dat is een politieke vraag, die je kunt inbrengen in het debat. De stemmen in het politieke debat die zich het luidst hebben laten horen hebben geen politiek debat gevoerd, maar de situatie ontkend. Zij zeiden dat het eigenlijk niet zo'n groot probleem is, het maar een griepje is, of dat de IC's eigenlijk leeg waren.'

'Ja, dat is ontwrichtend, en een ontkenning van de realiteit waar we mee hebben om te gaan.'

'Mensen kwamen met opschrijfboekjes bij elkaar in kerken en zaaltjes, ze namen het serieus. Ik merkte dat ze dachten: wie is deze gast, wat komt hij hier doen? Ik zat in het publiek, en die zaaltjes zaten tamelijk vol. Het publiek was niet ideologisch eenduidig: mensen waren niet typisch herkenbaar als personen die naar dit soort bijeenkomsten zouden gaan. Het was gemengd: links en rechts kwam samen. Dat is ook wel te verklaren, want in het hedendaagse complotdenken gaat het uiteindelijk niet om de inhoud. De figuren in dat debat zijn niet geëngageerd met een bepaalde inhoud, maar met een bepaalde manier van in de wereld staan, namelijk de miskenning van de werkelijkheid.'

'Ik heb geprobeerd dingen boven tafel te krijgen, om duidelijk te krijgen wat hier nu aan de hand is. Zoals over klimaatontkenning, wat een belangrijk thema is in het hedendaagse complotdenken. Ik sprak mensen zoals natuurliefhebbers, van wie je zou verwachten dat ze begaan zouden zijn met klimaatproblemen. Ik probeerde de vraag in te brengen hoe je klimaatverandering kunt ontkennen, terwijl we bosbranden in Europa, Siberië en Brazilië hadden, en voor mijn gevoel de halve wereldbol in brand stond. Ik dacht wat meestanders te kunnen hebben in de zaal, maar het klimaat wordt toch als complot gezien van de linkse, globale elite die daarmee een bepaalde agenda willen doorvoeren.'

'Totaal geen zin. Het is een cliché in die wereld, maar wat ze mij meteen vroegen, was waar ik die beelden had gezien of waar ik die verhalen had gelezen. Dan zei ik dat ik dat uit kranten haalde, of van de NOS. Hun reactie was dat dit fake news is, en niet de werkelijkheid. Die tref je volgens hen aan op Twitter en tal van YouTube-kanalen, waar buiten de tunnelvisie van de mainstream media gekeken wordt. Zij zeggen dat niet zij in een tunnel zitten, maar de wereld. De sheeple, de volgzame kudde.'

'Er wordt mij vaker gevraagd of het zo gek is dat mensen naar alternatieven zoeken om zich in het politieke debat te mengen, omdat er een wisselwerking is tussen overheden die falen en mensen die het vertrouwen in de politiek verliezen. Mensen die in de Toeslagenaffaire werden gemangeld door de Belastingdienst en de rechterlijke macht die de Belastingdienst gelijk gaf, terwijl zij meer voor de belangen van de burger hadden moeten opkomen.'

'Als er geen politici waren geweest die daarvoor waren gaan staan, was daarmee misschien wel een nieuwe voedingsbodem voor complotdenken gecreëerd. Ik denk dat die groep er is, voor wie complotdenken een houvast is om om te gaan met machteloosheid en politieke impotentie. Met het onvermogen om jezelf gezien en gehoord te maken in een politieke gemeenschap. Maar de groep die ontdekt dat het complotdenken een nieuwe manier is om het politieke debat te domineren, gebruikt het als een wapen om zichzelf te positioneren. Zij willen niet in de werkelijkheid leven, en kiezen ervoor om die te mijden.'

'Denk aan de Amerikaanse complotdenker Alex Jones, die in Nederland gekopieerd wordt door Robert Jensen. Hij weet enorm veel verkeer op zijn website te generen door absurde rants te houden over pedofiele Democraten, of over inside jobs rond school shootings in de Verenigde Staten. Hij mobiliseert grote groepen mensen rond niks. Het voert af van werkelijke problemen in de samenleving, het laat mensen de verkeerde kant uit rennen. Hij noemt het klimaatprobleem een hoax en een complot van globalisten. Als je je stem en middelen inzet om de samenleving een kant op te sturen die haar de vernieling in helpt, want dat is het gevolg als genoeg mensen dat gaan geloven, dan ben je kwaadaardig bezig.'

'Het wordt ook wel politiek complotdenken genoemd. Politici hebben ontdekt dat complotten inzetten werkt om macht te genereren. Thierry Baudet heeft dat tijdens de verkiezingen van 2017 gedaan, door een complottheorie te spinnen over MH17. Niet Rusland zou het vliegtuig hebben neergeschoten, maar Oekraïne, met steun van de CIA. Een klassiek complot. Hij zit daarmee in een voorhoede van een politiek dat dit kan en werkt. Dat er een electoraat is dat hierin mee te krijgen is in een politiek die zich niet in de werkelijkheid bevindt, maar zich daar juist van afkeert.'

'Complotdenken kun je niet los zien van de online mediacultuur waarin wij zitten. Het belang daarvan neemt toe, en de belangen die daarachter zitten zijn private belangen. Waar ik me zorgen over maak, is dat dit niet zozeer belangen zijn die stroken met de belangen van de samenleving. De architectuur waarin het complotdenken rijpt, wordt verder doorontwikkeld, en niet op een manier die de gemeenschap verder helpt.'

Voor de podcast Brainwash koos filosoof Cees Zweistra het nummer Für Alina van componist Arvo Pärt uit Estland. 'Het is een mooie afsluiting van dit gesprek. Dit staat voor mij voor nadenken en stilstaan.' Iets wat bij uitstek relevant is bij een gesprek over complotdenken. 'Muziek kan je helpen om een toestand van meditatie en zelfinkeer te bereiken, en dit nummer doet dat in het bijzonder.'