Waarom onze obsessie met een gezonde levensstijl niet onschuldig is

Meer dan ooit steken overheden, bedrijven en individuen tijd en geld in een gezonde levensstijl. Toch heeft dat maar een beperkt effect op de gezondheid van een groot deel van de Nederlanders, volgens Jon Verriet. Hij is historicus en promoveert binnenkort op de geschiedenis van de gezonde levensstijl. Hoe kan het dat iets wat zo weinig effect heeft, zo veel aandacht krijgt, vroeg hij zich af.

Op zoek naar antwoorden dook hij in de archieven van het Voedingscentrum, verdiepte hij zich in fitnessrages en in dikheidsemancipatie en bekeek hij talloze programma's met Leontien van Moorsel, de eerste gezondheidsinfluencer van Nederland. Hij zag hoe de macht van traditionele experts afnam en hoe hardnekkig de blinde vlek is voor de correlatie tussen gezondheid aan de ene kant en inkomen en opleidingsniveau aan de andere kant.

'Het zaadje voor de discussie daarover is geplant in de Tweede Wereldoorlog, wanneer er in Nederland een tekort is aan alles. Het Voorlichtingsbureau voor de Voeding wordt dan opgericht om te zorgen dat mensen genoeg voedingsstoffen en vitaminen binnenkrijgen. In de jaren 50 vindt er vervolgens een radicale verandering in voedingswetenschap plaats: voor het eerst in de geschiedenis van de mens is het een probleem dat we te veel binnenkrijgen, in plaats van te weinig. In tijd zien de voorlichters dat hun goede bedoelingen weinig effect hebben en raken zij gefrustreerd met het publiek dat niet goed naar hen luistert. Hun macht begint af te nemen, onder meer door de marketing van de voedingsindustrie – Unilever heeft al sinds de jaren 60 een gigantisch marketingbudget.'

'Tegelijk raken mensen in de jaren 60 en 70 echt begeesterd door gezondheid. Het boek Aerobics (1968) is een megahit in de VS en in de jaren 70 gaat iedereen massaal joggen en trimmen. Dan komen ook de eerste health personalities op, mensen die uitspraken doen over wat gezond is op basis van hun eigen ervaringen. Zij plaatsen zich tegenover de traditionele experts.'

'Het is een statussymbool. In de jaren 70 en 80 is daar al kritiek op en verschijnen er spottende artikelen over fitnesshypes: zie die narcisten die te veel tijd en geld hebben en alleen maar bezig zijn met hun uiterlijk. Die critici beschrijven de hypes als een middenklassefenomeen. Daarmee hebben ze een punt, want zeker sportief zijn zie je in die periode vooral bij bepaalde groepen mensen. Daar op een bewuste manier omgaan geeft je cultureel kapitaal.'

'Ik ben natuurlijk een historicus, dus ik ben beter in het analyseren van de geschiedenis dan het heden, maar je ziet dit nu ook. Op Instagram gaat het er niet alleen om dat je een bepaalde levensstijl hebt, maar vooral dat je die laat zien aan andere mensen. Dat illustreert dat levensstijl een sociale functie heeft.'

'Je zou het als gezondisme kunnen vertalen. Het idee van healthism komt eind jaren 70 op onder kritische gezondheidswetenschappers. Zij merken op dat het belangrijke morele implicaties heeft om mensen individueel verantwoordelijk te houden voor hun eigen gezondheid. Dus wanneer iemand zegt 'ik voel me niet lekker', je antwoordt met 'dat ligt aan je levensstijl'. Het idee dat gezondheid eigenlijk levensstijl is, wordt vooral in de jaren 80 populair, als de samenleving individualistischer wordt en in de politiek een rechtsere, meer liberale wind gaat waaien.'

'Ik vind dat nogal cru. Op basis van wetenschappelijk onderzoek weten we namelijk dat gezondheid vooral bepaald wordt door inkomen, opleidingsniveau en de omstandigheden waarin je leeft. Het typische voorbeeld is de bijstandsmoeder met drie kinderen, die in een slecht geïsoleerd huurhuis met schimmel woont en door alle stress lichamelijke klachten heeft. Je kunt wel tegen haar roepen dat ze om zeven uur 's avonds nog even op haar yogamat moet gaan liggen, maar dat is natuurlijk best wel hard. Dat legt de verantwoordelijkheid voor de volksgezondheid bij de verkeerde mensen.'

'Dat maakt voedingsvoorlichting ook een pijnlijke zaak. In de jaren 80 zie je voedingsvoorlichters daarmee worstelen. Aan de ene kant zeggen ze dat de consument het vooral zelf moet doen, aan de andere kant geven ze toe dat het veel gevraagd is en dat het moeilijk is om wijs te worden uit alle gezondheidsinformatie die er bestaat. In het Nationaal Preventieakkoord van 2018 zag je datzelfde debat terugkomen: het is leuk om mensen te vertellen dat ze gezonder moeten eten en snoep moeten laten staan, maar als supermarkten, overheden en bedrijven op geen enkele manier verplicht worden om iets te doen, als zelfs de BTW op groente en fruit wordt verhoogd, dan mag de overheid zich weleens afvragen wat haar rol is.'

'Die beweging, die nu wel body positivity wordt genoemd en die op Instagram populair is, is heel interessant en heeft echt een lange geschiedenis. Zeker in de VS, maar ook in Nederland. Het is een emancipatoire groep die in de jaren 60 opkomt en zich presenteert als een soort burgerrechtenbeweging, onder meer met het boek Fat Power. Ze noemen zichzelf dik of fat. Dat is de reden dat ik die woorden ook gebruik, dat is wel goed om te weten.'

'Voor de leek klinkt dat misschien raar, maar ze nemen dat woord echt terug omdat ze het een meer objectieve beschrijving vinden van hun lichaam dan bijvoorbeeld 'obees'. Want het woord 'obesitas' impliceert dat dikheid zelf een ziekte is, zoals bijvoorbeeld diabetes dat is. Maar gezondheid valt niet perfect af te lezen aan een lichaam, zo leggen de activisten uit. Ze houden demonstraties en klimmen bijvoorbeeld op het podium bij dieetclubjes om te vertellen dat de vrouwen die daar zitten onderdrukt worden door het patriarchaat. Er zit een duidelijke radicaalfeministische tak in die beweging.'

'In 1981 wordt in Nederland Vet Vrij opgericht, dat onder andere een Klachtenboek publiceert. Zij maken gebruik van wetenschappelijk onderzoek, bijvoorbeeld over vooroordelen bij dokters. Dat is nog steeds een groot probleem: dikke mensen krijgen slechtere medische hulp. Ze halen ook onderzoek aan dat laat zien dat dun zijn misschien wel ongezonder is dan dik zijn. Maar daarnaast, en dat vind ik interessant, is hun kennis gebaseerd op hun eigen lichamelijke ervaringen. Dat is een claim die concurreert met de waarheidsclaims van traditionele experts van bijvoorbeeld het Voorlichtingsbureau voor de Voeding.'

'Ja, zeker. Dat is een mooi bruggetje naar Leontien van Moorsel, naar wie ik onderzoek heb gedaan. Zij heeft na haar sportcarrière een transitie gemaakt naar gezondheidsexpert en is al meer dan dertig jaar op televisie. Zij doet haar claim zeker op basis van haar ervaring, waarbij ze haar levensverhaal inzet: ze behoorde tot de wereldtop van vrouwelijke wielrenners, kreeg een eetstoornis, maar kwam terug en won meerdere Olympische medailles. Dat is natuurlijk een heel aantrekkelijk verhaal. In de televisieprogramma's die ik bestudeerd heb, zie je dat ze als een echte expert wordt opgevoerd. Want wie kan beter de expert zijn dan een sporter die zo fit is en zulke prestaties kan leveren?'

'Maar de sport heeft Van Moorsel ook geleerd wat de gevaren zijn van te veel bezig zijn met fit zijn, je prestaties en je uiterlijk. Dat is een heel interessante mix, waarin ik een parallel zie met dikheidsactivisten. Net als zij plaatst Van Moorsel zich niet tegenover traditionele experts, maar ernaast.'

'Traditionele experts reageren daarop met het argument dat iedereen de morele plicht heeft om gezond te leven, omdat de volksgezondheid ons allemaal geld kost. Dat zie je al in de jaren 70 en 80 als de zorgkosten snel oplopen.'

'Ik denk dat die strenge stem echt passé is. Zeker als de overheid niet verder komt dan preventie in de vorm van vijf euro korting op je sportschoolabonnement of een suiker- of vettaks. Het is beter om gezond leven makkelijker te maken, dan ongezond leven moeilijker. Ook omdat dit soort maatregelen gemarginaliseerde groepen harder raakt. Iemand die rijk is interesseert een vettaks natuurlijk geen bal.'

'Je krijgt nu antwoord van een able bodied, dunne man zonder gezondheidsproblemen of chronische ziekten. Dus voor mij is het makkelijk om te zeggen: laat het een beetje links liggen. Ik zal als historicus nooit gezondheidsadvies geven, maar op basis van onze lange geschiedenis met eten en bewegen kun je wel zeggen dat alles met mate en variatie meestal goed uitpakt voor mensen.'

'Ik verkeer ook in die kringen en heb vrienden die vier keer per week in de klimwand hangen, maar ik vind sporten gewoon stom en houd van lekker eten. Natuurlijk let ik wel een beetje op wat gezond is en soms fiets ik een paar weken op mijn racefiets, maar dan houd ik er weer mee op. Mijn onderzoek heeft me geholpen om de ontspanning erin te houden, omdat ik daarin heb gezien dat te veel bezig zijn met voeding en gezondheid een keerzijde kan hebben. Er zijn ook steeds meer gevallen van orthorexia, mensen die geobeseerd raken met fit zijn. Ik gun het niemand dat eten en bewegen alleen maar in het teken staat van gezondheid. Zelfs de influencers niet.'