Toen filosoof Jan Drost een paar jaar terug zo vastliep in zijn zorgen om de klimaatcrisis, kon hij niet anders dan constateren dat hij aan een klimaatdepressie leed. Het schrijven van 'Dit is niet het einde. Een goed leven in de 21e eeuw' hielp hem de weg terug te vinden naar boven. "In je poging om de wereld te redden, kun je uit het oog verliezen wat het leven de moeite waard maakt."

Hij staat bekend als liefdesfilosoof. Met reden: drie van de vier boeken die hij eerder schreef gaan over de liefde: Het romantisch misverstand (2011), Als de liefde voorbij is (2017) en Waarom is het dat de liefde zo is (2021). Toch is het onderwerp van zijn onlangs verschenen vijfde boek geen vreemde eend in de bijt, zegt filosoof Jan Drost aan de telefoon. In Dit is niet het einde vraagt hij zich af hoe te leven tegen de achtergrond van de klimaatcrisis. "In Als de liefde voorbij is, kom ik met een afhankelijkheidsverklaring, waarin ik mezelf afhankelijk verklaar van mijn medemensen, omdat we elkaar nodig hebben. In een voetnoot schrijf ik dat we, zoals we elkaar nodig hebben, ook afhankelijk zijn van de lucht die we inademen, van de bomen, de zee, de aarde. Daarmee liet ik al zien dat dat leven in afhankelijkheidsrelaties typisch is voor de mens."

Zoals in eerder werk schroomt Drost niet om een inkijkje te geven in zijn persoonlijke leven. In dit geval in de klimaatdepressie die hij doormaakte. "Het is een beetje het idee dat je voortstrompelt, iemand je vraagt hoe het gaat en je spontaan in huilen uitbarst. In mijn geval was dat mijn vrouw. We zaten te eten en ik kon geen hap door mijn keel krijgen. Ik hoorde mezelf weer zo’n machteloze tirade geven over de afwachtende houding van onze regeringsleiders. Dat was de eerste keer dat ik dat woord gebruikte: klimaatdepressie. Al denk ik wel dat het een langere opbouwtijd heeft gehad. Het werd steeds erger, tot het er echt inhakte. Wat heeft het allemaal nog voor zin, vroeg ik me af."

Ik heb het idee er steeds meer aandacht is voor klimaatdepressies. Klopt dat?

"De eerste keren dat ik dat woord gebruikte, zo rond 2018, schoten mensen soms een beetje in de lach. Zo van: je bedoelt bij wijze van spreken? Maar het wordt steeds vaker gebruikt. Er zijn zelfs congressen georganiseerd over de vraag hoe psychiaters om moeten met patiënten die lijden aan mentale klachten gerelateerd aan de klimaatcrisis. In mijn boek probeer ik iets weer te geven van dat 21e-eeuwse levensgevoel, zoals ik het noem. En als je als filosoof naar jezelf kijkt en probeert te beschrijven hoe je je verhoudt tot de tijd waarin je leeft, weet je meestal bijna zeker dat je niet de enige bent. Dat je jouw klachten bij veel meer mensen ziet terugkomen."

Hoe zou je een klimaatdepressie omschrijven?

"Klassiek gezien is een depressie een somberheid die volgt op een langdurige hulpeloosheid. Mensen die depressief worden hebben vaak lang geprobeerd om iets te veranderen, maar realiseren zich dat ze machteloos zijn. Ze geven het op. Een depressie kan je psychologisch of psychiatrisch aanpakken. Maar het gemene van een klimaatdepressie is dat je lijdt aan iets dat zoveel groter is dan jijzelf. De oplossing ligt buiten jouw macht. Dat maakt een klimaatdepressie lastig te behandelen. Een beetje uitdagend schrijf ik dat je eigenlijk onmogelijk geen klimaatdepressie kunt hebben nu, als je naar de staat van de wereld kijkt. Dat de mensen die een klimaatdepressie hebben eigenlijk de gezonde mensen zijn in een zieke samenleving."

"Het is eigenlijk onmogelijk geen klimaatdepressie kunt hebben nu, als je naar de staat van de wereld kijkt."

Jan Drost
Zoals je dat eerder deed met liefdesverdriet, pas je de vijf fases van rouw toe op onze omgang het de klimaatcrisis: ontkenning, woede, depressie, onderhandelen, acceptatie. 

"Het mooie van die fases vind ik dat er beweging in zit. Als je denkt in termen van fases en je realiseert je dat depressie niet het eindpunt is maar een onderdeel van rouw, van verliesverwerking, dan komt er beweging in. Ik vind het hoopvol om er zo naar te kijken. De rouwfases zijn ook interessant om onze cultuur te duiden. Ik vind het een mooi idee om te denken dat iedereen aan het rouwen is om de klimaatcrisis. We denken wel dat veel mensen geen last hebben van de klimaatcrisis, maar dat geloof ik niet. Die dreigende horizon waar we tegenaan kijken zit diep in ons levensgevoel. Al kijk je weg, het zit ergens in je. Maar dan moet je dus constateren dat veel mensen in de fase van de ontkenning zitten."

Of misschien weten we wel wat er aan de hand is, maar doen we niets?

"Ontkenning volgens de rouwfases is onschuldige ontkenning. Het dringt echt niet tot je door. En dat geloof ik niet. Ik zie weinig mensen die zich echt van geen kwaad bewust zijn, en dan moet je dus spreken van bewuste ontkenning. Van erkenning die zich voordoet als ontkenning. We weten het wel, maar willen het niet weten. Het voordeel daarvan is dat het bewustzijn er in elk geval is, en dat is misschien het begin van inzien en verandering. Maar er zit wel een hoop vertraging in, omdat mensen nog geen zin hebben om te veranderen, of niet weten hoe."

Een van de fases is woede. Woede over de klimaatcrisis wordt steeds zichtbaarder.

"Woede wordt vaak gezien als iets negatiefs, omdat het een best heftige motie is, die heel destructief kan zijn. Ik bepleit een morele woede: vurige, morele verontwaardiging. Ik denk dat woede gekoppeld aan de klimaatcrisis heel waardevol kan zijn. In woede zit protest, niet willen accepteren dat het is zoals het is en een verlangen naar verandering. Die woede zie je zeker om ons heen, maar ik vermoed dat die nog maar net aan het aanwakkeren is. Ik denk dat het een kwestie van tijd is tot mensen bijvoorbeeld gaan staken. Niet omdat ze een beter loon willen, maar omdat de plek waar ze werken weigert de klimaatdoelen te accepteren."

Jan Drost (1975) is filosoof en schrijver. Van zijn hand verschenen de boeken Het romantisch misverstand (2011), Denken helpt (2015), Als de liefde voorbij is (2017), Waarom is het dat de liefde zo is (2021) en onlangs Dit is niet het einde. Een goed leven in de 21e eeuw.

De laatste fase van rouw is acceptatie. Hoe zorg je ervoor dat dat geen berusting wordt?

"Wat moeten accepteren dat de klimaatcrisis een feit is. Want als je de feiten niet accepteert, niet inziet dat we in een beroerde situatie verkeren, dan is er ook niet de noodzaak om te veranderen. Vervolgens moeten we niet berusten en het opgeven, maar onderzoeken hoe we door kunnen. En vooral ook waarom. Want je kunt wel vertellen dat we moeten veranderen en tips geven hoe dat te doen, maar mensen moeten eerst tot in hun diepste vezels voelen waarom ze moeten veranderen. Anders komen ze niet in beweging."

"Er wordt vaak gezegd dat de klimaatcrisis een technisch probleem is, maar het is vooral ook een moreel probleem. Het gaat om de vraag hoe je wilt leven, waarom je je zou bekommeren om anderen, om kinderen die nu geboren worden, om de bomen in het bos, om de dieren. Uiteindelijk gaat het om de vraag wat een zinvol leven is. Daar probeer ik in het boek een voorzet voor te geven."

Waar draait dat goede leven in de basis om?

"Volgens de oude Grieken behelst een goed leven een leven waarin je het goede probeert te doen, maar ook een leven waarin je gelukkig probeert te zijn. Geluk en het goede hangen samen, dat laat Aristoteles mooi zien. In deze tijd moet het goede leven een leven zijn zonder oogkleppen, waarin je tot je door laat dringen wat er aan de hand is. Vervolgens kun je je afvragen in hoeverre je bijdraagt aan het probleem en hoe je daar verandering in kunt aanbrengen, door je manier van reizen, van eten, van stemmen."

"Het allerlastigste is om dan ook gelukkig te zijn. Want als je eenmaal je blik op het grote hebt gericht, op de olievelden die nog steeds aangeboord worden, de vervuiling, de regenwouden die gekapt worden, het dierenleed, dan kun je daarin wegzinken en vergeten te genieten van degene die naast je zit in het café, waar je het allemaal voor doet. Dan probeer je de wereld te redden, omdat het leven de moeite waard is, maar vergeet je te genieten van datgene wat het leven de moeite waard maakt. Die balans is ontzettend lastig."

"Als je eenmaal je blik op het grote hebt gericht, dan kun je daarin wegzinken en vergeten waar je het allemaal voor doet."

Jan Drost
Hoe probeer je zelf die balans te bewaren?

"Ik denk dat het belangrijk is om te bekijken wat binnen je macht ligt en wat erbuiten, een onderscheid dat de Stoïcijnen maakten. Ik ben lid van een groene bank, eet plantaardig, vlieg niet. Dat ligt binnen mijn macht. Verder probeer ik het ook een beetje los te laten, hoe lastig dat ook is. En ik probeer mijn talent in te zetten. Ik ben niet iemand die zich vastketent aan olietankers, maar ik heb wel altijd geschreven. Ik merkte dat de klimaatdepressie afnam toen ik aan het boek werkte. En nu het af is en ik het voor me zie liggen, verkeer ik in een rustige, blije stemming. Belangrijk is dat je je best doet. Maar je hoeft geen perfect leven te leiden."