Juist vanwege ons eigenbelang moeten we samenwerken met de natuur

Hij groeide op met het idee dat groei altijd vooruitgang en welvaart betekende. Dat we daar als mensheid alleen maar verder mee zouden komen. Van dat idee is cultuursocioloog Ruben Jacobs inmiddels wel teruggekomen. 'Groei is het kernidee van de naoorlogse samenleving geworden, maar historisch gezien is het best een recente opvatting dat dingen altijd maar moeten groeien en dat we daarop moeten aansturen.'

Naarmate hij vanuit sociaal-ecologisch perspectief de neveneffecten van groei steeds problematischer zag worden, ging hij er meer vraagtekens bij zetten. Een proces waar we als samenleving op dit moment ook een beetje in verkeren, aldus Jacobs. 'Er is steeds meer ruimte voor alternatieve ideeën.'

'Er is natuurlijk veel onzekerheid over de vraag wat de aarde de komende decennia precies gaat doen. Sommige zaken zijn redelijk goed te voorspellen. De wetenschap heeft de afgelopen decennia heel accuraat laten zien wat de projecties qua opwarming zijn als we niet iets veranderen in de uitstoot van CO2. Lange tijd werden daarin alleen de effecten-scenario's meegenomen die met grote zekerheid te zeggen waren.'

'Wat dat betreft is dat nieuwste klimaatrapport van het IPCC heel interessant. Inhoudelijk staat er niet zoveel nieuws in, maar wat wel het verschil is, is dat er nu veel meer ruimte is voor het aanstippen van de onzekerheden in het klimaatsysteem. Voorheen werden zogeheten tipping points – kantelpunten in het systeem waardoor processen ineens in een onomkeerbare versnelling raken – buiten de officiële rapporten gehouden. Ze waren tenslotte te onzeker. Dat is nu wel verdwenen. Alle mogelijke scenario's, hoe klein de kans erop ook, worden meegenomen. De consequenties ervan zijn namelijk te groot.'

'Die onzekerheid over wat precies de gevolgen zijn, wanneer ze komen en ze ons zullen raken, is lang misbruikt om het probleem niet aan te pakken. Het was een uitstekende reden om nog even te wachten. Dat zag je ook in het begin van de pandemie. We wilden eerst meer zekerheid hebben over de ernst van de situatie voordat we tot rigoureuze actie over gingen, terwijl we onzekere maar potentieel grote gevolgen juist vanuit een voorzorgsprincipe zouden moeten behandelen: snel anticiperen op en het voorkomen van een mogelijke catastrofe. Landen die succesvol waren, zoals Nieuw-Zeeland en Taiwan, deden dit.'

'Wij mensen zijn veel onberekenbaarder dan de atmosfeer. Aan de ene kant is dat heel zorgwekkend, maar aan de andere kant schept het ook een kans. Sommige mensen zeggen: we gaan de afgrond in en het is klaar. Anderen zeggen: het komt allemaal goed. Twee uitersten die eigenlijk allebei zekerheid willen hebben: dat het goed afloopt, of juist helemaal niet. Terwijl die onzekerheid juist iets is wat we moeten accepteren. De horizon van wat ons staat te gebeuren ligt nog redelijk open.'

'We zijn er hier in het Westen zo aan gewend geraakt dat alles werkt. De Joods-Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig schreef in de jaren dertig en veertig van de twintigste eeuw De wereld van gisteren. Hij beschrijft daarin hoe zijn ouders volgens hem in 'de gouden eeuw van de zekerheid' leefden: de Habsburgse monarchie was in de negentiende eeuw nog vrij overzichtelijk, kende veel zekerheid en welvaart, wat weer enorme rust gaf. Zweig concludeerde: in mijn generatie gaat alles naar de knoppen, het is juist de eeuw van de onzekerheid.'

'Toen ik dat las dacht ik: dat is eigenlijk weer opnieuw gebeurd. Mijn vader is van net na de Tweede Wereldoorlog; een bloeiperiode, de golden age of capitalism, met als sluitstuk de decadente jaren negentig. Daarna begonnen onzekerheid en conflicten. Alleen mijn eigen studenten hebben al een heel andere jeugd dan ik: zij groeien op met een hoop onzekerheid over hun toekomst.'

'Steeds meer mensen erkennen dat de ecologische crisis echt een probleem is, maar de grootste uitdaging wordt: hoe zorgen we dat we niet in fatalisme terecht komen? Dat is denk ik nog gevaarlijker dan ontkenning. Het is geen kwestie van: óf het lukt wel, óf het lukt niet. Het is gradueel. We hebben nu nog in de hand hoe erg we het laten worden. De coronacrisis is een acute crisis, de klimaatcrisis is een ramp in slow motion, ook al gaat-ie nu nog veel sneller dan eerst.'

'De klimaatnoodtoestand werd twee jaar geleden al door verschillende instanties en landen uitgeroepen. Dat voelde toen nog ietwat overdreven, maar als je naar deze zomer kijkt kan je toch moeilijk ontkennen dat we niet in een noodtoestand zitten. Toch blijkt het voor veel mensen nog abstract. Je ziet het nieuws met alle hittegolven, bosbranden en overstromingen in de wereld, maar als je uit het raam kijkt lijkt het vaak een doodgewone dag, niets aan de hand. De vraagt blijft: hoe breng je in de verbeelding van mensen dat het wel degelijk een ernstige situatie is?'

'Dat is een belangrijk element. De Indiase schrijver Amitav Ghosh vraagt zich af waarom in de literatuur van met name de tweede helft van de twintigste eeuw de natuurlijke wereld, de natuurkrachten, alles buiten de mens, een heel marginale rol speelt. Soms speelt die natuurlijke wereld nog een beetje mee als decor, maar veel literatuur gaat voornamelijk over persoonlijke relaties, over mensengedoe. Ghosh zegt dan ook: de klimaatcrisis is ook een crisis van onze verbeelding, een crisis van onze cultuur.'

'We hebben in het Westen een cultuur gecreëerd die de natuurlijke wereld als een soort achtergrond is gaan zien. Nu begint dat decor ineens mee te spelen, maar zijn we helemaal verleerd om die wereld om ons heen echt tot leven te brengen. Ghosh vergelijkt het ook met andere culturen waarin het heel normaal is om karakters te verbinden aan natuurfenomenen, waardoor de afstand van jou tot de omgeving kleiner wordt.'

'Dat we dat onderscheid zijn gaan maken tussen cultuur en natuur is kenmerkend voor de moderne tijd. Ironisch gezien zijn we door de wetenschap steeds meer gaan zien dat dat onderscheid heel moeilijk te maken is. We ontdekken dat dieren allerlei emoties hebben die mensen ook hebben, dat planten en boomwortels ook communiceren. We beginnen steeds meer te ontdekken dat het 'primitieve' wereldbeeld van inheemse volkeren in essentie helemaal nog niet zo gek is. Sterker nog, ze blijken de beste natuurbeschermers te zijn: naar schatting vormen inheemse volkeren minder dan vijf procent van de wereldbevolking, maar ze beheren en beschermen wel op zo'n dertig procent van het aardoppervlak en ongeveer tachtig procent van de wereldwijde biodiversiteit.'

'We zijn zo geïndoctrineerd geraakt door het wereldbeeld van gescheidenheid, dat we de verwevenheid met de rest van het leven gewoon niet goed meer zien. We moeten dus met nieuwe ogen leren kijken en daarvoor hebben we onder andere nieuwe taal, beelden en metaforen nodig.'

'Afscheid nemen van een wereldbeeld dat je je eigen hebt gemaakt en waarmee je bent opgegroeid is gewoon moeilijk, nog los van wat je precies moet inleveren of waar je afscheid van moet nemen en wat je ervoor terugkrijgt. Loslaten wat vertrouwd is, is op zichzelf desoriënterend en ongemakkelijk. Dat gevoel van verlies kan zelfs een beetje pijn doen.'

'Ik denk dat de meeste mensen diep van binnen wel voelen dat ze zichzelf voor de gek aan het houden zijn. Een fascinerend gegeven van de menselijke psyche vind ik het fenomeen van de strategische onwetendheid. Net genoeg weten om niet nog méér te willen weten.'

'Het is onderzocht bij mensen die in de buurt woonden van concentratiekampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die mensen hadden allerlei maniertjes gevonden om ongemakkelijke informatie uit de weg te gaan, omdat ze wisten dat als ze meer zouden weten, hun geweten zou opspelen. En omdat hun eigen leven dan in gevaar zou komen. Dat gedrag zie je op veel kleinere schaal in onze omgang met het klimaat. Vlees eten, vliegen… het is niet zo dat mensen het niet weten of niet genoeg informatie hebben. We willen die informatie niet hebben, want het gaat onze levens op korte termijn lastiger maken. Dat is een heel menselijke eigenschap, maar dat zit ons wel tegen op dit gebied.'

'Activisten hebben vaak de strategie om iets erdoorheen te beuken bij mensen, in hun gezicht te drukken. Daarmee word je niet geliefd, maar door iets te forceren kan je wel een doel bereiken. Daar speelt het radical flank effect ook een rol bij. Een socioloog keek naar de Amerikaanse civil rights movement uit de jaren zestig van de vorige eeuw: wat was nou het effect van Malcolm X op de manier waarop mensen naar Martin Luther King (MLK) keken? In het begin vonden vooral witte Amerikanen MLK behoorlijk radicaal, totdat Malcolm X opkwam, die veel militanter was. Het effect: MLK kwam veel gematigder over, waarmee wat eerst nog onacceptabel was, geleidelijk aan acceptabel werd.'

'We hebben sterk de neiging ontwikkeld om de complexiteit van de natuur te willen beheersen, naar onze hand te zetten. In sommige aspecten is dat tot op zeker hoogte gelukt, maar het is een illusie om te denken dat we het geheel ooit onder controle zullen krijgen. Sterker nog, kijk naar de wereld en je ziet het tegenovergestelde: het wordt juist chaotischer, onvoorspelbaarder. De boel is uit evenwicht en dat is door ons toedoen.'

'Van ecologen heb ik geleerd dat we complexiteit eigenlijk zouden moeten vertrouwen en vergroten. Hoe meer complexiteit, hoe robuuster het ecosysteem. Hoe meer verbindingen er zijn tussen entiteiten en organismes binnen een systeem, hoe rijker het systeem. Hoe diverser, hoe meer biodiversiteit. Hoe meer overlevingskansen het systeem heeft om te reageren op allerlei wisselingen in de omgeving. Dat is echt een heel andere manier van denken dan die van de mens die in het midden staat en alles gaat beheersen en controleren.'

'We hebben een belangrijke rol in dat systeem te vervullen, die complexiteit en diversiteit te vergroten zodat het voor jou gaat werken. Een bescheidener positie dan dat je zegt: wij gaan nu alles even fixen. We moeten samenwerken met de natuur, juist vanuit ons eigenbelang. De complexiteit en ingenieusiteit van de aarde is zoveel groter dan die van de mens zelf, ook al hebben we onszelf een centrale rol gegeven. De vraag is: wat betekent het voor onze cultuur als we besluiten te leren van onze ecologie?'