Filosoof Roman Krznaric: we moeten ons afvragen of we goede voorouders zijn

'Dit is mijn kleinzoon Kees', zei eurocommissaris Frans Timmermans tijdens het slotakkoord van COP26 in Glasgow. In zijn hand een smartphone met daarop een foto van de eenjarige jongen, die zijn zoon hem even daarvoor had toegestuurd. 'Kees zal 31 jaar oud zijn in 2050. Als wij er vandaag in slagen (de opwarming van de aarde tot 1.5 graad te beperken, red), dan zal hij leven in een leefbare wereld, met schone lucht en een schone economie. Als wij falen, dan zal hij vechten voor eten en water met andere mensen.'

'Het idee dat elke onderhandelaar bij een politieke onderhandeling, of het nu in een parlement is of tijdens COP26, zijn telefoon tevoorschijn haalt en een foto laat zien van een kind in zijn of haar leven, bevalt me. Dat kan een neefje, een nichtje, een kind of kleinkind zijn. Daarmee zorgen we ervoor dat die toekomstige generaties aanwezig zijn als er beslissingen genomen worden die effect op hen hebben.'

'Ik denk dat het een heel sterk beeld is. Aan de hand van iemand waar je om geeft, krijg je als het ware een kijkje in de toekomst. Je weet dat die persoon in leven zou kunnen zijn in het jaar 2100. Dat is een goed begin, maar dan is er wel de vraag welk beeld je schetst. Is dat een apocalyptische wereld, of een utopisch beeld van een wereld waar je graag naartoe zou willen bewegen?'

'Ik denk dat verschillende mensen door verschillende scenario's gemotiveerd worden. Als ik de film Bladerunner 2049 kijk, dan zie ik een wereld waarin ik niet zou willen leven. Dat motiveert me. Anderen zullen zo'n dystopisch beeld ontkennen en niet in actie komen. Dus ik denk dat we het hele spectrum van menselijke emoties moeten inzetten: hoop, angst en bijvoorbeeld paniek, zoals Greta Thunberg doet. Het huis staat in de brand en we moeten nu gaan blussen. Ik denk ook dat de vraag die Timmermans oproept, namelijk in welke wereld zijn kleinzoon zal leven, uiteindelijk de zaak gaat helpen.'

'Ik ken hem niet goed genoeg. Ik denk dat hij vastzit in een institutie, en instituties zijn log, zwaar en bureaucratisch. Het zijn geen plekken waar je gemakkelijk verandering organiseert. Maar ik denk dat zijn boodschap er een is van een goede voorouder. Wat hij probeert te doen, is het politieke persoonlijk maken. Ik denk dat dat de juiste weg is, maar ik vraag me af of de Europese Unie in staat is om de radicale veranderingen die nodig zijn te organiseren.'

'Dat is ook ingewikkeld. 'Waarom zou ik me iets aantrekken van toekomstige generaties', heeft komiek Groucho Marx eens gezegd, 'want wat hebben die voor mij gedaan?' Ik snap dat wel, want er is nu een hoop aan de hand in de levens van mensen. Dingen waar ze iets mee moeten. Misschien ben je net je baan kwijtgeraakt en weet je niet hoe je je kinderen te eten moet geven. Misschien is er net iemand uit je familie overleden aan corona. Waarom zou je je dan zorgen moeten maken om de miljarden mensen die nog geboren moeten worden? Hoe kun je je daar dan überhaupt een beeld bij vormen? Maar ik denk dat er verschillende manieren zijn om op een filosofisch niveau wel die verbintenis aan te gaan.'

'Een heel utilistische manier is je realiseren dat er momenteel ruim 7,5 miljard mensen op aarde leven en dat er in de komende eeuwen tientallen miljarden mensen geboren worden. Dat zijn veel meer mensen dan er nu zijn. Natuurlijk heb je dan een morele verplichting ten opzichte van die mensen. Dat kun je je realiseren door die statistiek te verbeelden. Voor sommige mensen zal dat werken, maar de meesten zullen een meer persoonlijke verbintenis moeten voelen.'

'Dan helpt wat Timmermans doet, of een oefening die ik wel vaker doe. Ik vraag mensen om hun ogen te sluiten en hun kind, neefje, nichtje of kleinkind voor te stellen op 90-jarige leeftijd. In wat voor wereld zou je willen dat hij of zij leeft? En realiseer je dan vooral ook dat die persoon niet alleen is, maar onderdeel van het web van de levende wereld: de lucht die ze ademen, het water dat ze drinken. Als je geeft om het leven van die ene nazaat: geef om al het leven. Zo kan een individu een brug vormen naar al het toekomstige leven.'

'Onze politiek is niet toegerust op die lange termijn. Nog niet. Onze politieke en economische systemen zijn uitgevonden in de 18e en 19e eeuw. Representatieve democratie, natiestaten, consumptiekapitalisme: het stamt allemaal uit het Holoceen, uit de tijd voordat we de weermakers van het Antropoceen werden. Die systemen zijn niet ontworpen om het hoofd te bieden aan de problemen waar we nu voor staan en niet in staat tot de langetermijnplanning waar klimaatverandering om vraagt.'

'We moeten onze politiek opnieuw ontwerpen. In Wales hebben ze nu een future generations commissioner. Een functie die boven de partijen staat, wiens opdracht het is om te kijken welke gevolgen beleidsmaatregelen die nu uitgevaardigd worden, over dertig jaar hebben. De Verenigde Emiraten hebben een minister van Toekomst en andere landen hebben een ombudsman voor toekomstige generaties. Er zijn burgerraden en je kunt toekomstige generaties ook juridische rechten geven. Je ziet dat daarmee geëxperimenteerd wordt, al moet ik zeggen dat Nederland achterblijft.'

'Ik denk dat het erom gaat dat je andere kanten van mensen naar boven moet brengen, meer nog dan dat je ze moet veranderen. In mijn boek laat ik zien dat we zowel een marshmallowbrein hebben als een eikelbrein. Het eerste is gericht op de korte termijn, op lekker klikken op onze smartphones om zoveel mogelijk dopamine aan te maken.'

'Dat is onderdeel van wie we zijn, maar er is ook een kant van ons gericht op planning voor de lange termijn. Een kant die nadenkt over de muziek die gedraaid moet worden op onze eigen begrafenis, of geld opzijzet voor ons pensioen. Dat deel van ons brein heeft ervoor gezorgd dat mensen in staat zijn geweest op de Chinese Muur te bouwen, of ruimtereizen te ondernemen. We zouden instituties zo moeten inrichten dat ze dat eikelbrein naar boven halen. Onderwijs kan mensen helpen om langetermijndenken te ontwikkelen.'

'Als je naar de voorspellingen kijkt, dan moet je constateren dat we niet op schema liggen. Je hoort dat COP26-onderhandelaars positief gestemd zijn, omdat ze afspraken hebben weten te maken, terwijl dat zo ingewikkeld is op mondiaal niveau. Maar er is geen twijfel mogelijk dat de klimaattop de geschiedenisboeken in zal gaan als een jammerlijk falen om actie te ondernemen. In een van zijn boeken verwijst sciencefictionschrijver Kim Stanley Robinson naar de tijd waarin we nu leven als 'de grote treuzeltijd'. We weten wat er aan de hand is en toch zijn we aan het uitstellen en aan het treuzelen. Waarschijnlijk zullen we, tot we geconfronteerd worden met een veel grotere crisis, onvoldoende veranderen. Dus in die zin ben ik niet hoopvol.'

'Tegelijk, als je om je heen kijkt in de wereld zie je dat in Bhutan, Costa Rica, Zweden en ook in Amsterdam de Donut-economie wordt omarmd, en groei niet meer heilig is. Kijk naar de plekken waar de degrowth-beweging opkomt, de wellbeing economie, B-corporaties die zich inzetten voor een betere wereld. Als je dat allemaal bij elkaar optelt, dan moet je misschien toch constateren dat er een nieuwe economie aan het ontstaan is. Een die veel sneller opkomt dan elk ander economisch model ooit in de geschiedenis. Econoom Adam Smith wist in de achttiende eeuw niet dat er een industriële revolutie gaande was, terwijl hij er middenin zat. Misschien is dat ook wel een beetje wat er nu gaande is.'