We leven in een tijd waar het verleden de toekomst is geworden

Als ik een portret zou mogen schilderen van de planeet waarop ik hier nu leef, en waarop mijn zoon is geboren, dan zou dat er ongeveer zo uitzien:

In een enorm uitgestrekt en majestueus landschap zie je een grote menigte mensen staan. Dik, dun, lang, kort, grijs, bruin, blond, veelal wat ouder. Wat ze met elkaar verbindt is in welke richting ze kijken. In plaats van hun ogen te wenden naar de verre horizon – dat wat aan de andere kant van de spreekwoordelijke bergen ligt – staan ze er met hun rug naartoe. Ze kijken recht in de ogen van de toeschouwer van het schilderij. Onder in het doek, in de richting waar de menigte naar kijkt, komt een warme lichte gloed vandaan. Een gloed die een oogverblindende en onweerstaanbare aantrekkingskracht op de menigte uitoefent. Dit staat in schril contrast met de horizon waar men zich van heeft afgekeerd. Deze is duister, grimmig. Als een naderend onheil dat maar beter kan worden genegeerd.

Als ik het schilderij een naam zou geven, dan was het 'planeet Retrotopia'. De plek waar men de toekomst heeft ingeruild voor het onvoltooide verleden. In Retrotopia worden drie dingen héél belangrijk geacht: zekerheid, geborgenheid en thuisgevoel. En daar moet een hoop voor wijken.

De term komt van de Poolse socioloog Zygmunt Bauman. Net voor zijn dood, in 2017, verscheen zijn boek Retrotopia – met het oog op de Europese opkomst van rechts-conservatieve krachten – en stond op de kaft:

'Hoewel we ons vertrouwen in utopieën van alle kleuren hebben verloren, is de menselijke aspiratie die deze visie zo overtuigend maakte nooit gestorven. In plaats daarvan komt deze vandaag opnieuw naar voren als een visie die niet op de toekomst gericht is, maar op het verleden, niet op een wereld in wording, maar op een verlaten en ondood verleden dat we retrotopia zouden kunnen noemen.'

En daaraan toegevoegd:

'Trouw aan de utopische geest ontleent retrotopia haar stimulans aan de drang om de tekortkomingen van de huidige menselijke toestand recht te zetten, maar nu door de mislukte en vergeten mogelijkheden uit het verleden te doen herrijzen. Verbeelde aspecten van het verleden, echte of vermeende, dienen vandaag als de belangrijkste mijlpalen voor het tekenen van de routekaart naar een betere wereld. Omdat ze alle vertrouwen hebben verloren in het idee om een ​​alternatieve samenleving voor de toekomst te bouwen, wenden velen zich tot de grote ideeën uit het verleden, begraven maar nog niet dood.'

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Foto: Mario Purisic

Wie een blikt werpt op de hedendaagse politiek moet constateren dat Baumans analyse hout snijdt. Politici maken tegenwoordig gretig gebruik van beelden en signaalwoorden die naar het verleden wijzen. 'Taking back control', 'Make America great again', 'Laten we weer normaal doen', slogans die een omgekeerde utopische impuls verhullen. Recent kwam daar in Nederland Forum voor Democratie bij, die zichzelf als 'Renaissance-partij' presenteert en waarvan de leider als leidmotief heeft dat wat 'dood was, iets dat voorgoed voorbij was, weer tot bloei kan komen'. Retrotopiaanser wordt het niet.

Nu is er geen reden om flauw te doen over onze hang naar het verleden. Nostalgie, zo weten we, is een goede compensatiestrategie in tijden van grote veranderingen en uitdagingen. In zijn klassieke werk Herfsttij der Middeleeuwen (1919) schetst Johan Huizinga het beeld dat in de laatste dagen van de Middeleeuwen, in de overgang naar de Renaissance, men zich juist extra stevig vastklampte aan het verleden. Als een teek die zich vastbijt in een huid die uiteindelijk zal afvallen.

Maar zodra nostalgie absoluut wordt, politici misbruik maken van het nostalgische potentieel onder delen van het electoraat en het verleden gaat fungeren als een soort collectieve troost, kom je terecht in een regressieve cultuur. Een cultuur die met de rug naar de toekomst leeft. En dat is, met het oog op de uitdagingen waar we voor staan, een recept voor ellende.

In een tijd waarin er geen grote verhalen meer zouden zijn, waarin de links-progressieve krachten in de politiek de grootse en meeslepende verbeelding maar niet weten te vinden, is de utopische energie niet verdwenen maar 180 graden de andere kant op gedraaid en rechts-reactionair geworden. Welkom in Retrotopia.

Hoe komen we weer thuis in de toekomst in plaats van het verleden? Dat is volgens mij de hamvraag. Bauman was dat betreft vrij pessimistisch: volgens hem was de toekomst geen overtuigende plek meer om hoop op te projecteren. Ik weiger daar in mee te gaan. Als kersverse vader heb ik geen andere keuze. Ondanks de grote uitdagingen die voor ons staan, blijf ik geloven in het menselijk potentieel, in een betekenisvolle toekomst. Niet in de zin van meer en beter leven (meer welvaart en koopkracht), maar een goed leven (verbindend en betekenisvol). Wat je aandacht geeft, groeit.