Waarom verkloten we onze tijd?

Koen Haegens was een kerngezonde dertiger, dacht hij. Tot hij zich na een avondje schaatsen in 2019 niet lekker voelde. Er volgde een achtbaan van ziekenhuisopname, een spoedoperatie en een revalidatietraject. Een gescheurde aorta was hem bijna fataal geworden. Het veranderde alles voor hem. Want als je leven aan een zijden draadje hangt, realiseer je je opeens hoe kostbaar je tijd is en dat elke dag je laatste kan zijn. “Wil ik echt op Instagram zitten op mijn allerlaatste dag of me laten meeslepen in een Twitter-fittie?” Het zette hem aan het denken over hoe we met onze tijd omgaan. Hij schreef er het boek Op zoek naar de verstrooide tijd over.

“Fascinerend vind ik dat. Het zou natuurlijk kunnen dat we de hele tijd op onze telefoon zitten in het kader van die drukte, dat iedereen werkdingen aan het doen is. Maar een groot deel van die tijd gaat op aan afleiding, verstrooiing.”

“Als verveling de vraag is, dan is de verstrooide tijd het makkelijke antwoord. Verveling voelt als een ongemakkelijke leegte, als een woestijn waar je doorheen moet. Juist dat ongemak dwingt ons tot dieper nadenken, tot bespiegelingen of creatieve invallen. In de verstrooide tijd komen die filosofische overpeinzingen helemaal niet op, omdat die, in tegenstelling tot verveling, juist helemaal vol zit met prikkels. Maar dat zijn makkelijke, laagdrempelige snackprikkels, de spreekwoordelijke kattenfilmpjes, die niets groters oproepen.”

“Luieren is ook iets anders, daar zou ik nooit tegen durven pleiten. Luieren komt voort uit een beslissing: ik ga even helemaal niks doen. Aan de verstrooide tijd gaat geen actief besluit vooraf, die overkomt ons als het ware. Als je besluit om een avond op de bank te Netflixen en je hebt daar zin in, dan is dat geen verstrooide tijd. Dat kan ontspannend zijn, je kunt ervan genieten. Het is verstrooide tijd als je eigenlijk iets anders wilde gaan doen, maar je aan die bank vastgeplakt zit en maar blijft kijken naar iets waar je eigenlijk niet zo in geïnteresseerd bent. Voordat je het weet heb je weer vier afleveringen B&B Vol Liefde gezien.”

“Ja, volgens mij zijn er drie mogelijke verklaringen. De eerste is technologie, de tweede is het idee dat dit eigenlijk iets van alle tijden is, dat mensen altijd op zoek geweest zijn naar verstrooiing. In de Middeleeuwen, als je ingesneeuwd zat in je kasteel, liet je een nar en een goochelaar langskomen, alles om je maar niet te vervelen op die lange winteravonden. Maar die verklaring schiet natuurlijk tekort, want je moest wel een kasteel hebben, vrije tijd, kaarsen om licht te maken – allemaal dingen die voor een groot deel van de bevolking helemaal niet waren weggelegd. In onze tijd is dat anders, we beschikken allemaal over vrije tijd en laagdrempelige technologie die ons voortdurend verstrooiing biedt.”

“Een derde verklaring is dat het verstrooien van tijd niet tegengesteld is aan het druk hebben, maar daar juist uit voortkomt. We proberen alle leemtes in de dag vol te proppen met activiteiten: denk aan pauzes die verdwijnen op het werk of pogingen om te multitasken. Als de dag dan voorbij is, beland je op de bank en kun je helemaal niks meer. Dan grijp je naar vermaak met een laag instapniveau, dat geen energie kost. Dat is de smartphone of de televisie.”

“De toegewijde tijd is in alles het omgekeerde van de verstrooide tijd. Het is tijd waar je zelf grip op hebt, waar je zelf toe besluit en waarin je je ervan bewust bent dat tijd schaars is. Daardoor krijgt tijd meer waarde en beleef je die meer actief. Ik laat het me niet meer overkomen dat ik verslaafd raak aan een spelletje op mijn telefoon en eindeloos naar mijn schermpje staar. De toegewijde tijd heeft ook weer meer reliëf met hoogte- en dieptepunten, in plaats van dat die als een golf over je heen komt, of als zand door je vingers glipt. Daarom zorgt die voor ervaringen die ons bijblijven en ons karakter vormen. Een veel diepere manier van leven eigenlijk. “

“Je tijd wordt dan heel waardevol, want je bent je er ineens van bewust hoe snel het voorbij kan zijn. Ik was vastberaden om van de schaarse tijd te genieten. Maar na een jaar merkte ik dat ik alweer twee uur per dag gemiddeld op mijn scherm zat. Die beweging is er nog een paar keer geweest: je ervan bewust worden en maatregelen nemen, voordat het besef weer wegzakt en je vatbaarder wordt voor het verstrooien van tijd. Het blijft een kwestie van oefenen.”

“Maar het is ook ondoenlijk om je er voortdurend van bewust te zijn dat elke dag je laatste kan zijn. Voor mij persoonlijk betekent dat dat de dood zich soms een beetje terugtrekt. Het voordeel daarvan is dat je lichter in het leven staat, het nadeel dat je royaler wordt met je tijd en die meer verstrooit.”

“Nee. Filosofie is in feite een manier om de dood onder ogen te zien, zonder dat je het fysiek hoeft mee te maken. Door de dood en onze kwetsbaarheid niet compleet te negeren, zoals gebruikelijk is, oefen je jezelf om onder ogen te zien dat het leven eindig is. Dat geeft een impuls om de tijd die je hebt meer te waarderen. Sein zum Tode noemde filosoof Martin Heidegger dat.”

“Rituelen zijn als het ware oefeningen om dat samen te doen, om collectief bewust te worden van de sterfelijkheid en de eindigheid van het bestaan. In de christelijke traditie herdenken we bijvoorbeeld met kerst de geboorte en met Pasen de dood van Jezus, elk jaar opnieuw.”

“Ja, rituelen zorgen ervoor dat tijd weer een bepaalde zin en structuur heeft. De Zuid-Koreaanse filosoof Byung-Chul Han schrijft daarover dat onze tijd uiteen is gevallen in ‘atomen van het nu’, omdat er geen structuur meer in onze tijd zit. Daardoor is het moeilijk om een begin en een einde te onderscheiden en een levensverhaal voor jezelf te maken. Rituelen kunnen daarbij helpen.”

“Rituelen zijn een potentieel antwoord op de individualisering en flexibilisering van onze tijd. Een grote uitdaging is om ze niet op een conservatieve manier terug te halen. We moeten niet vergeten dat het bevrijdend was om niet meer op zondag naar de kerk te hoeven en zelf te mogen bepalen wat je wilde doen. Maar nu zien we daar juist weer de nadelen van: ik kan niet meer kiezen uit al die mogelijke activiteiten en ga op mijn telefoon zitten. Vroeger was niet alles beter, het is een zoektocht. Ik vind het mooi dat oude rituelen een nieuwe invulling krijgen, zo is zondag voor veel mensen bijvoorbeeld een leesdag geworden of een dag voor familie.”

“Ja, ik heb bijvoorbeeld elk jaar een zeilweekendje met twee van mijn beste vrienden, zodat we elkaar wat langer kunnen spreken. Daar een jaarlijks terugkerend ritueel van maken is ook een stok achter de deur, want voor je het weet zie je elkaar maandenlang niet.”