Schrijver Daan Heerma van Voss: angst is de grondtoon van onze samenleving

Zie je wel, ik ben niet gek. Dat dacht Heerma van Voss toen hij de paniek zag om zich heen, de eerste dagen na het uitbreken van de coronacrisis in Nederland. 'Een beetje als een hypochonder, die door het dolle kan zijn als hij echt ziek blijkt te zijn. Of een paranoïde persoon die daadwerkelijk achtervolgt blijkt te worden. Zeker, een behoorlijk egocentrische reactie. De algehele angstigheid die ik altijd heb, viel ineens samen met de werkelijkheid.' Of: 'De wereld is een tranendal gebleken', zoals hij schrijft in Coronakronieken, een journalistiek werk waarin hij sinds de uitbraak van het virus verhalen en ervaringen van mensen over de wereld optekende.

Hij schreef het boek voor de overlevering, zodat mensen later kunnen lezen wat de invloed van de corona op het dagelijks leven is geweest, maar ook om grip te krijgen op zijn eigen angsten. Om er dan meteen aan toe te voegen dat hij opvallend rustig was, voor zijn doen en in vergelijking met anderen. 'Ik was redelijk goed in staat om in te schatten hoe erg het daadwerkelijk was. Ik werd een soort voice of reason. Niet dat ik veranderd was, maar er was een crisis, en dus was mijn crisismodus eindelijk gepast. Verrassend, want mensen in mijn omgeving hadden verwacht dat ik heel angstig zou worden. Die fases heb ik namelijk ook gehad, dat ik echt weken of zelfs maanden een beetje van de kaart ben.'

Zoals de initiële paniek uit de samenleving verdween, zo maakte ook de crisismodus van de schrijver plaats voor benauwenis. 'Het gevoel dat alles voor je wordt besloten, dat je weinig invloed hebt op je eigen leven. Dat gebrek aan controle is een voedingsbodem voor angstigheid. Ik denk dat veel mensen daar nu last van hebben.' Angstigheid: hij kiest het woord zorgvuldig om onderscheid te maken met meer acute angsten, zoals een fobie of een paniekaanval. 'Het ligt dichter bij ongemak, bij zorgelijkheid. Het is een continue ruis, het ontbreken van hoop, het bang zijn dat er iets mis kan gaan. Ik had er wel over gelezen, maar nog nooit gezien wat we nu meemaken. Het lijkt wel alsof iedereen last heeft van die angstigheid.'

Begrijpelijk, volgens Heerma van Voss en de angst is reëel, zegt hij: 'We weten niet goed waar het heengaat. Mensen met een horecazaak die zich terecht afvragen hoe lang ze dit gaan volhouden, de cultuursector die het heel zwaar heeft.' Het maakt dat angst de grondtoon van de samenleving is geworden, zo zegt hij. Veel van de problemen die we doormaken, worden door angst ingegeven. Zo ook de groeiende ontvankelijkheid voor complottheorieën. 'Uit onderzoek is gebleken dat die vatbaarheid niet zoveel te maken heeft met intelligentie, maar wel met machteloosheid die je ervaart. Het is een bizar jaar, waarin onze levens grotendeels bepaald worden door de beslissingen van een paar mensen. Wij waren er niet bij, we kunnen er niets aan veranderen, we kunnen de grote vijand niet eens zien. Natuurlijk bieden complottheorieën geen goede, constructieve oplossing. Sterker nog, ze zijn gevaarlijk, en ondermijnen het vertrouwen dat we nog in elkaar hebben. Maar wat ze wél doen, is een illusie van controle bieden waar zoveel behoefte aan is.'

Overigens heeft angst niet alleen negatieve kanten, zo stelt Heerma van Voss. 'Het maakt ook dat je op zoek gaat naar verbinding met een ander, dat je vragen stelt, dat je dichterbij probeert te komen.' Fear Is A Man's Best Friend van John Cale, het nummer dat hij koos voor de podcast Brainwash, heeft al die kanten in zich. 'Dat er iets op de loer ligt, maar je weet niet wat, dat je voelt dat je de controle verliest, dat je je laat meeslepen. Het eindigt in een soort uitbarsting van paniek. Als je mij zou vragen hoe angst klinkt, dan is dat dit nummer.'

Angst is niet nieuw voor Heerma van Voss. Al ver voor het uitbreken van de coronacrisis heeft de angst hem in zijn greep. Als kind al merkt hij dat hij anders is dan anderen. 'Ik heb altijd het gevoel dat het de angst was, die mij onderscheidde. Zonder aanwijsbare reden kon ik ineens heel bang worden. In de zandbak, op het voetbalveld. Ik kon dat nooit goed uitleggen aan mijn vriendjes, omdat er voor hen niets veranderd was ten opzichte van vijf minuten eerder. En dat was er ook niet.'

Als hij opgroeit krijgt de angst veranderende verschijningsvormen. Toch is de vrees volgens Heerma van Voss ingegeven vanuit een duidelijke oerangst, zoals ook de angst voor de dood, of de angst om alleen te zijn oerangsten zijn. 'Bij mij draait het om de vraag of ik iets aankan. Toen ik vier jaar oud was, was ik bang of ik wel een zandkasteel kon bouwen, als ik twaalfjarige vreesde ik niet over te gaan naar de volgende klas, op mijn 25ste vroeg ik me af of ik ooit een relatie goed zou kunnen houden.' Reden genoeg om zich te verdiepen in zijn eeuwige metgezel.

Al snel stuit hij op vragen waar hij geen antwoord op kan vinden. 'In welke mate angst erfelijk is, bijvoorbeeld, of wat het verband is tussen angst en agressie. Maar ook de vraag of wij als mensen angstiger zijn geworden, en hoe het komt dat er zoveel mensen met angststoornissen zijn in Nederland. Ik had er wel over gelezen, maar vooral verklaringen gevonden die niet verder gingen dan één antwoord.' Te simpel, denk hij, en besluit zelf een boek te schrijven. De bange mens moet volgend jaar moet verschijnen.

Toch nog even terug naar corona. Want iemand die al zijn hele leven bang is, moet toch kunnen vertellen hoe je je staande houdt, in een angstige wereld? 'Aan deze tips heb je niets als je zaak op het punt staat failliet te gaan. Maar het kan helpen om te accepteren dat enige vorm van angstigheid er nu bij hoort, dat het heel gek zou zijn als je dat dit jaar niet zou ervaren. Het kan helpen om even terug te kijken en te zien hoe veerkrachtig we al geweest zijn. We zijn overvallen door een dodelijk virus, en toch waren er ook redelijk normale weken en maanden. Dat is wonderlijk, en het laat zien hoe snel we ons kunnen aanpassen. We mogen daar vertrouwen uit halen.'