Psychiater Damiaan Denys: we zijn geobsedeerd met controle

Ik ben onlangs lid geworden van een nieuwe herenclub. Ongevraagd. Maar zo gaat dat met clubs, men is voorbestemd. De TENA-man, niet Superman, Batman of Iron Man, maar TENA-man. Ik hoorde op de radio dat één op vier mannen vanaf zijn veertigste lijdt aan ongewenst urineverlies. 'Het komt vaker voor dan u denkt. Neem een kijkje op onze website voor inspiratie om het maximale uit uw leven te halen en ontvang uw gratis proefpakket dat discreet wordt opgestuurd. TENA Men. Keep Control!'

Keep Control! Ik ging naar de website, alleen uit nieuwsgierigheid, enkel voor deze lezing, uiteraard. Er waren verschillende opties. Van enkele druppels, langs talloze teugen, over sloten, tot de hele blaasinhoud. Ik kon kiezen uit hun producten. Er waren verschillende levels zoals bij computerspelletjes. Er is de TENA Men Protective Shield, dan de TENA Men level 1, level 2 en level 3, vervolgens de TENA Men Active Fit Pants, verassend gevolgd door de TENA Men Premium Fit Protective Underwear level 4, en daarna de TENA Pants Normal en TENA Pants Original Plus, en de TENA Pants Plus ProSkin, de TENA Pants Super ProSkin en de TENA Pants Maxi ProSkin. Tien levels! I completely lost control.

Waarom horen we altijd van de reclame dat we niet in controle zijn? Waarom kopen we producten die ons de illusie van controle moeten geven? Winterbanden, reisverzekeringen, anti-roos shampoo, stappentellers. Waarom kopen we controle? Omdat het ons een droog en veilig gevoel geeft?

We houden van controle. Mensen vinden het heerlijk om in control te zijn, om de ander en de wereld te beheersen. Heb je als voetganger al eens op zo'n knop gedrukt? Aan een drukke weg, die je wilt oversteken? Het verkeer raast door en weigert te stoppen. Je staat daar wat miezerig te verpieteren als lulletje rozenwater, om bij het thema te blijven. Maar gelukkig is daar dé knop. Met één simpele handbeweging staat het verkeer plotseling helemaal stil. Alsof je de Rode Zee in tweeën hebt gespleten. Triomfantelijk wandel je naar de overzijde. Geef toe, wie heeft hier niet van genoten? Van die controle?

Heb je al eens afgevraagd of die knop wel werkt? Denk je nu echt dat ze jullie het verkeer laten regelen? Idioten. Sinds de jaren 90 zijn al die mechanische knoppen geautomatiseerd. Maar men laat ze hangen omdat wij het zo prettig vinden om op die knoppen te drukken, omdat we zo graag controle uitoefenen. In Manhattan hangen 4.000 controle-placebo-knoppen om de gespannen inwoners de illusie van controle te gunnen.

Er is een belangrijkere reden waarom we controle willen. Niet omdat we controle zo plezierig vinden, maar omdat we gebrek aan controle zo vervelend vinden. Angst. Waarom zijn we zo bang voor het coronavirus? Het ontsnapt aan onze controle. Je ziet het niet, je hoort het niet, je voelt het niet, je ruikt het niet. We kennen de klachten niet: mild, ernstig, op de IC en dan dood. We weten niet hoe lang de ziekte duurt. En of we zullen genezen? We hebben geen idee. Hoe minder controle mensen ervaren, hoe angstiger ze zijn.

Controleverlies is de oorzaak van onze angst. Controleverlies is het angstgevoel. In de angst ervaar ik verlies aan controle. Wat moet ik doen? Ben ik wel of niet besmet? Controleverlies is het gevolg van angst. Door de angst verliezen we de controle. We gaan toiletpapier kopen. Het doel van de angst is controle verwerven. We verlangen naar controle omdat we bang zijn voor het gevoel van de angst.

Waarom is gevoel van controle zo belangrijk? We benaderen de wereld nooit onbevooroordeeld. We hebben altijd een idee van wat zal gebeuren. Mensen voorspellen. Eerst verbeelden we de wereld, dan beleven we onze verbeelding, en pas daarna proeven we aan de werkelijkheid. Meisjes hebben al vele malen hun prins gekust en jongens hun wereldbeker. We hebben allemaal in onze verbeelding onze dood al wel eens beleefd.

We voorspellen continu en onbewust, ook dagelijkse dingen. Als ik honger heb, verbeeld ik mij die sappige hamburger. De echte hamburger zal zelden mijn verbeelde hamburger zijn. Dat verschil heet de voorspellingsfout. Door die fout krijgen mensen de kans om te leren. Als de hamburger beter is of slechter is dan de verbeelde, zal ik mijn voorspelling aanpassen of verander ik de wereld door een ander restaurant te bezoeken. Als de hamburger perfect overeenstemt met mijn voorspelling, dan ben ik in control, maar kan ik niets meer leren. Onthoud: leren is controle verliezen.

Controle is het gevoel van harmonie tussen mijn verbeelding en de werkelijkheid. Angst is een ruptuur tussen mijn verbeelding en de werkelijkheid. Ofwel omdat mijn verbeelding tekortschiet, ofwel omdat ik de wereld niet kan veranderen. Wat is het succes van McDonald's? Niet de hamburger. McDonald's verkoopt in elk restaurant over de hele wereld exact dezelfde hamburger. Die eten we, niet omdat die smakelijk is, maar omdat die perfect overeenstemt met mijn voorspelling. McDonald's verkoopt geen hamburgers, maar controle.

Toch is controle merkwaardig. Wat doet een Nederlander op zondag om 10.00 uur? Hij rijdt met zijn vrouw naar de meubelboulevard. Wat doet een Nederlander om 10.05 uur? Hij maakt ruzie met zijn partner omdat die over zijn rijstijl zeurt. Wat doet een Nederlander zondagavond om 21.00 uur? Hij googlet naar een verklaring voor het gedrag van zijn partner dat schuldbevrijdend aan de hersenen kan worden toegeschreven. Terecht. Onderzoek heeft aangetoond dat de passagier het aankomend verkeer dichterbij waarneemt dan de persoon die het stuur vasthoudt, dan diegene in control is.

Wat kunnen wij nu leren uit ons het bezoek aan de meubelboulevard? Ten eerste, onze risico-inschatting is afhankelijk van ons gevoel aan controle. Hoe minder controle we voelen, hoe hoger we het risico inschatten. Hoe meer controle we voelen, hoe lager we risico's inschatten. Ten tweede, controle is een subjectief gevoel, geen objectieve realiteit. Ten derde, wie in control is, heeft geen behoefte aan controle. Enkel wie geen gevoel van controle heeft, wil heel graag in control zijn.

We houden van controle. We hebben het verheven tot een deugd. Wie in control is, wordt beschouwd als een geslaagd mens. Een overheid die controle heeft, wordt als voorbeeld gezien. Denk aan de coronacrisis. Toch is controle een illusie. Met controle vervangen we de oncontroleerbare realiteit door controleerbare fictie. We bezweren brandgevaar met certificaten, we regelen het weer met modellen, we beheersen de pandemie met statistieken. Als de administratie maar klopt, de hokjes maar zijn aangevinkt, de inspectie maar tevreden is.

Maar zijn we gaandeweg de wereld niet vergeten? Hebben we de werkelijkheid niet verloren? Is controle geen obsessie geworden? We willen altijd in control zijn. We willen alles controleren. Is controle geen verslaving geworden? Zonder telefoon durven we deur niet meer uit en zonder GPS de weg niet meer op. Is controle geen dwang geworden? Zijn we niet de controle over ons verlangen naar controle verloren? Is controle zelf niet onze angst geworden? We zijn bang niet omdat de wereld gevaarlijk is, maar omdat we niet meer aan onze controle kunnen voldoen. De hele wereld maakt ons bang omdat we haar niet kunnen controleren.

[banner id="11"]

Er is een uitweg, een geitenpaadje, een vreemde paradox om in control te zijn. Eenvoudig maar moeilijk. De enige manier om in control te zijn is niet in control te willen zijn. Laat het vloeien. Het leven. Laat haar stromen. Tena Men. Lose control!