We zien stress als iets negatiefs. Ten onrechte

Bij het geven van mijn Brainwash Talk ben ik erg opgetogen. Ik voel het ook. Mijn lichaam is opgewonden, trillerig bijna. Ik ben extreem aandachtig en tegelijkertijd heb ik het gevoel dat ik de wereld aan kan. Je kent dat waarschijnlijk wel, zo'n opwinding, strakgespannen om iets te gaan doen waar je al lang naar uitgekeken hebt. De spanning heeft zich de afgelopen weken langzaam opgebouwd tot precies dit moment.

Deze gevoelens van opwinding, spanning, extreme aandacht noemen we stress. Heerlijk toch wat stress met ons kan doen, toch?

Of toch niet?

Vandaag is het duidelijk dat stress overal is. Nederland kreunt onder werkdruk, het andere woord voor stress. Stress is niet meer te vermijden. Het leidt tot langdurige afwezigheid op het werk. Kort door de bocht kunnen we stellen dat vijf procent van de actieve bevolking langdurig ziek is. En daar is stress een belangrijke oorzaak van. Erger nog, een recent onderzoek van Gallup wereldwijd vond dat 1 op 5 zich regelmatig opgebrand voelde en bijna 1 op 2 zich af en toe opgebrand voelde. Hoeveel van de mensen die je kent zouden dat zijn? Of behoren jullie allemaal tot die andere helft?

Gelukkig spreken we dan nog niet over de diagnose burn-out, maar het geeft wel aan dat heel wat mensen negatieve stress ervaren. En bovendien, ondanks bewustmaking en initiatieven op de werkvloer, blijven deze cijfers stijgen. Stress heeft een negatieve connotatie. Het brengt het slechtste in mensen naar boven, want gestresst zijn we meer dan gewoonlijk geïrriteerd. Sommigen veranderen zelfs in een bruisende Godzilla waar collega's liever van weg blijven. Ze zitten zo vast in hun stress dat ze beginnen te roepen, schelden en soms zelfs agressief worden. Als dit nog niet genoeg is, zijn we onder negatieve stress ook vergeetachtig en over-emotioneel. Stress geeft ons ook een gevoel van schaamte en schuld. We voelen ons zwak en blijvend kwetsbaar. Anderen denken trouwens ook nog: eens een burn-out, altijd een burn-out.

Ik begeleid al meer dan vijftien jaar mensen die lijden onder stress. Ze komen allemaal binnen alsof ze een enorme last dragen, blij en opgelucht dat aan de praktijk geen bordje hangt: 'stresskliniek'. Het zou toch zo maar eens kunnen dat iemand hen herkent wanneer ze binnenlopen. Op een dag wilden we onze praktijk wat meer in de verf zetten en hebben we onze klanten gevraagd hoe ze dat zouden ervaren. Er was paniek! 'Nee, Elke. Geen plaatje aan de deur, geen banner.' Anonimiteit was gewenst.

Bijna iedereen gaf aan dat hun omgeving hen zag als zwak. Ze kregen te pas en te onpas adviezen om beter te worden. Probeer dit eens, neem dat. En wanneer het dan niet hielp werden ze wat meewarig aangekeken. Een enkele durver sprak hen zelfs aan met de boodschap dat ze toch beter wat harder zouden proberen. Om al deze redenen verstoppen we onze stressklachten zo lang mogelijk. We willen immers niet dat iemand ziet dat we misschien wat vastgelopen zijn en het gevoel hebben zelf niet meer uit de situatie te geraken. In dit leven waar sociale media het perfecte leven voorstelt, kan je toch niet geconfronteerd worden met schijnbaar onoverkomelijke moeilijkheden? Stel je voor!

Samenvattend zouden we dus wel kunnen stellen dat stress slecht is voor de gezondheid en dat het leidt tot langdurige afwezigheid op het werk. Nu is aanhoudende stress zeker niet goed voor het lichaam, doch is niet alles slecht aan stress. Vooraleer we ziek worden van stress, gaat er een hele evolutie aan vooraf. Het start vaak bij een gevoel van opwinding en lichte onrust. Net zoals ik ervaarde bij de start van mijn Brainwash Talk. Opwinding van: 'Wauw, wat leuk' en tegelijkertijd, lichte onrust van: 'Ga ik dit wel tot een goed einde brengen?'

Deze sensaties trekken onze aandacht, want het is een ongewoon signaal. Het wijkt af van de aanmodder-modus die we doorheen de dag het meeste aanhouden. De aanmodder-modus omvat alle taken die we op automatische piloot kunnen uitvoeren en dan ook alle momenten waarop onze hersenen op pauze staan, een vaag gevoel van hersendoodheid. Je kent dat wel, dat zijn die momenten waarop je van de ene plek naar de andere loopt om iets op te halen. Je komt daar dan aan en dan denk je: 'Hè, wat kwam ik hier weer doen?' Om dan helemaal terug te moeten gaan naar de eerste plek om je weer te herinneren wat je ging halen. Klinkt bekend, toch?

Dus de meeste tijd van de dag doen we ons ding in deze aanmodder-modus en dan vallen deze momenten van opwinding en lichte onrust natuurlijk erg op. Onze hersenen worden wakker en alert. Dat is goed. Want elk signaal dat afwijkend is van het gewone, wordt als een potentiële dreiging gezien. Bij elk ongewoon signaal wordt onze aandacht dus getrokken om de mate van dreiging zo goed mogelijk te kunnen inschatten.

De ART-theorie geeft ons hier meer inzicht in. ART staat voor Attention Restoration Theory. Deze theorie stelt dat de omgeving waarin we ons bevinden bepaalt hoezeer onze aandacht actief is. Grofweg kunnen we aandacht hier in twee soorten indelen: onvrijwillige aandacht en vrijwillige aandacht. Tijdens vrijwillige aandacht zijn we gedreven door onze doelen en wat wij zelf op dat moment belangrijk vinden. We werken onder focus. We denken vaak dat we meestal onder focus werken maar eigenlijk is dat niet zo. Onder focus werken vraagt immers erg veel energie van onze hersenen; we worden snel moe. De een nog wat sneller dan de ander natuurlijk. Als je kijkt naar je collega's, kan je diegene goed onderscheiden die direct 'opgebrand' zijn. Ze zijn snel afgeleid, beginnen dan tegen je te praten wanneer je het niet wilt en zijn meester in het vermijden van werk.

Nu even terug naar de les.

Tijdens onvrijwillige aandacht wordt onze aandacht getrokken door opvallende informatie uit de omgeving. Valt het genoeg op uit de massa, dan trekt dit automatisch onze aandacht. We kunnen dat bovendien erg moeilijk weerstaan. Heel wat producten van sociale media hebben dit handig verwerkt in hun tool. Ze zorgen ervoor dat hun boodschappen gewoon boven de massa uitsteken en woeps, onze hersenen zijn weer vertrokken! Nu weten we dus hoe onze aandacht wordt getrokken, zelfs als we dat niet willen. Door iets ongewoons wat ons dan een gevoel van opwinding en lichte onrust geeft. Onze hersenen willen hier immers nagaan of het gaat om een potentiële dreiging.

In eerste instantie is het dus gewoon een signaal dat vraagt om aandacht. Hoe we dit interpreteren, hangt af van andere zaken. Niet in het minste van onze mindset. Hebben we een positieve mindset of staan we neutraal tegenover het signaal, dan is de kans klein dat we het signaal als dreigend gaan zien. We gaan dan ook verder niets doen. We gaan er niet op in. Ervaren we daarentegen een negatieve mindset, dan gaan we alles als een dreiging zien. Eerst is er een prikkel van buitenaf en vervolgens een reactie van je hersenen die de dingen verhevigt. Eens we in deze reactie zitten, kunnen we dit nog maar moeilijk afzetten. Naarmate de stress verder duurt is het alsof er een plafond steeds verder naar beneden komt om ons te verpletteren.

In plaats van ons te laten verpletteren door dat plafond dat steeds lager komt, en een enorme druk teweeg brengt, dienen we te leren hoe we rond het plafond kunnen lopen om dan van bovenaf te kijken om te zien hoe we het oplossen. We dienen dus afstand te creëren tussen de prikkel van buitenaf en onze reactie. Hoe meer afstand hiertussen, hoe groter de waaier aan oplossingen. Je ziet dan als het ware neer op je stress, zodat je je niet gevangen voelt door je stress. Dus in plaats van stress te zien als iets wat ons overkomt en ons overspoelt, kunnen we stress ook gaan zien als een kompas. Een kompas dat ons zal leren waar we vastzitten. Een kompas dat ons een signaal geeft dat er iets te leren valt.

Hoe we die afstand creëren? Heel simpel: door te bewegen en te ademen. Valt dat even mee, zeg. Bewegen en ademen, daar hebben we alles voor in huis nietwaar? Is er iemand die niet kan ademen? Elke keer dat we bewegen vliegt de stress uit onze hersenen. Elke keer we goed ademen, nemen we de controle terug. Op die manier creëren we afstand tussen de prikkel en onze reacties. En in deze afstand kunnen we onze oplossingen inzetten om het ongewone dat onze aandacht trok, aan te pakken.

Zoals gezegd: bij een neutrale of positieve mindset wordt niets als dreigends ervaren. Maar wanneer niets als dreigend wordt ervaren, worden we dus ook niet geprikkeld om iets te veranderen. Dus bij een neutrale of positieve mindset, komt er geen verandering. En als er geen verandering komt, stagneren we. We blijven als het ware ter plaatse trappelen; we verscherpen onze vaardigheden niet meer. 'Ja, hallo', hoor ik je nu denken, 'als dit allemaal waar is waarom kreunen we dan zo onder de stress?' Goede vraag.

Omdat je wel afstand kan creëren maar je ook nog aan je oplossingen moet geraken om zo het ongewone aan te pakken. Hiervoor moeten de hersengebieden ook nog kunnen samenwerken. Zie stress eens als een opgewonden paard dat staat te trappelen. Het is dus niet alleen het opgewonden paard dat we in bedwang moeten krijgen, de ruiter die er op zit dient ook nog te weten welke kant hij het paard op moet sturen. En om deze informatie te pakken te krijgen, hebben we een goed evenwicht nodig, tussen wat ik nu even simpel de stresshormonen en de herstelhormonen ga noemen.

De stresshormonen worden vrijgegeven bij dreiging. Ze worden afgevuurd tussen onze twee oren en gaan signalen geven aan de bijnierschors zodat de stresshormonen worden vrijgegeven. Die zorgen er dan voor dat het lichaam in staat van paraatheid wordt gebracht zodat we gerichte actie kunnen ondernemen. Zonder deze stresshormonen geen gerichte actie! We voelen dat ook in ons lichaam. Opwinding en een lichte onrust. Als tegengewicht voor deze hoge pieken stresshormonen, hebben we ook onze herstelhormonen.

Deze zorgen ervoor dat het lichaam weer kan recupereren na een stressor, maar ze zorgen er tegelijkertijd ook voor dat we geen negatieve lichamelijke effecten ervaren van zeer hoge pieken stresshormonen. Deze herstelhormonen zijn vooral actief en worden vooral bijgemaakt in tijden van rust. En niet zomaar eendert welke rust, maar er dient tegemoetgekomen te worden aan twee voorwaarden: een ontspannen lichaam en een goed gevoel over jezelf. Wanneer voldaan wordt aan deze voorwaarden, komen de herstelhormonen het beste tot hun recht.

Stress is dus normaal en wenselijk als we gerichte actie willen ondernemen. We hebben immers allemaal een innerlijke drang om ons te ontwikkelen; om vooruit te gaan. Verandering gebeurt bovendien alleen bij stress zoals ik net heb uitgelegd. Naast bewegen en ademen, dien je voor een goed gebruik van je ervaren stress, ook nog eens herstel of rust in te bouwen. Op deze manier kun je stress inzetten als een kompas dat je toont waar je jezelf kan verbeteren. Dus stress is dus geen teken van zwakte maar van groei. Stress is geen reden tot schaamte, het is een teken van actie.

Waarom ervaren dan zoveel mensen nog de negatieve effecten van stress? Vooreerst omdat ze de prikkel niet vroeg genoeg opmerken. We merken de signalen te laat op. We zouden beter bij de eerste signalen van stress stilstaan als we de opwinding en de lichte onrust opmerken. Om dan vandaar te kijken waar verandering mogelijk is. De tweede reden waarom zoveel mensen last hebben van de negatieve effecten van stress, is omdat ze niet bewegen, slecht ademen en geen hersteltijd inlassen.

In plaats van stress te zien als iets abnormaals, iets afwijkends, dienen we stress als iets normaals te zien, als iets positiefs, een opportuniteit tot gerichte actie. Zodat we deze gerichte actie ook kunnen ondernemen. En zodat we onze groei en ontwikkelen kunnen stimuleren. Als we deze signalen dus vroegtijdig kunnen identificeren, kunnen we sterker worden met stress. De juiste vraag is dus niet 'Waarom ik en niet een ander?' maar 'Waarom ik niet?' Waarom zou dit mij niet overkomen en anderen wel? Waarom zou ik minder mogen ontwikkelen en anderen veel?

Toekomstige generaties zullen versteld staan van hoe blind we waren. Ze zullen zich er ook over verbazen dat we zo wreed waren voor onszelf. Terugkijkend naar eerdere generaties zijn wij nu geschokt over hoe men slaven behandelde, of vrouwen, of kinderen, of mensen met een lichamelijke beperking. Onze nakomelingen zullen geschokt zijn over hoe wij met stress omgaan. Over hoe wij de signalen dat er iets niet lekker loopt, stelselmatig negeren.

Er is slechts een excuus. Tot voor kort wisten we weinig van stress; we hadden alleen een goed zicht op de negatieve gevolgen. Inmiddels zijn er andere inzichten bijgekomen dankzij medische beeldvorming en de resultaten van de onderzoeken binnen de positieve psychologie. Hoe kunnen we deze kennis krijgen bij de mensen die ze nodig hebben? Dat gaat alleen als mensen actiever eisen dat dit gebeurt. Het is niet redelijk activisme te verwachten van mensen die lijden onder stress of van hun familieleden, want zij zijn allen van nature terughoudend in deze situatie.

Wij allen, nu we onze stress de baas zijn, moeten deze verandering teweegbrengen. Door de kennis te verspreiden gaan steeds meer mensen anders omgaan met stress. Dus ga en vermenigvuldig deze kennis! De komende generatie zullen je dankbaar zijn.