Waarom we gevaarlijk veel waarde hechten aan onze roots

Laten we het over wortels hebben. En dan niet die wortels waar je heerlijke hutspot van kunt maken. Ik heb het over onze roots. Hier is het slechte nieuws: mensen hebben geen wortels. Bomen en planten wel. Sta daar even bij stil. Planten worden uit de grond geboren. Zonder wortels vallen ze om. Mensen daarentegen, komen uit de baarmoeder. Als ze eenmaal de buik van hun moeder hebben verlaten, kunnen mensen overal opgroeien. En toch maken wij, homo sapiens, onszelf wijs dat we diepgeworteld aan een vaste grond zijn, net als planten. Dit gevoel van geworteldheid heeft in de eerste instantie iets onschuldigs. Mensen die een DNA-test doen om hun eigen roots te traceren. Of mensen zoals ik, die de muziek luisteren en de gerechten consumeren uit hun geboorteland, uit nostalgie. Of mensen die hun hele leven in hun geboortestreek willen doorbrengen omdat alles hen daar vertrouwd is.

Dit gevoel van geworteldheid, ook wel heemgevoel genoemd, is waardevol. Geworteldheid is een synoniem voor vertrouwd zijn. Wie zich ergens geworteld voelt, maakt contacten en draagt bij aan de opbouw van zijn straat, woonplaats of land, omdat hij of zij zich niet kan voorstellen elders te leven. Mensen voelen zich ergens geworteld omdat ze zich in de geldende normen, waarden, patronen en taal herkennen. Kortom, geworteld zijn is een fijn gevoel, een gevoel dat je iedereen gunt. Daarom stelt internationaal recht dat ieder mens het recht heeft om zich te identificeren met een land.

Toch leven wij in een wereld waarin het beschouwen van mensen als diepgewortelde planten volledig is doorgeslagen. Het land waar je bent geboren bepaalt namelijk voor het overgrote deel welk type mens je wordt. Twee jaar toonde CNN hoe Afrikaanse migranten voor 400 euro als slaven in Libië werden verkocht. De Europese Unie maakt migratiedeals met de Libische kustwacht om Afrikaanse migranten die Europa proberen te bereiken koste wat kost tegen te houden. Deze migranten eindigen in schimmige detentiecentra waar ze erger dan dieren worden behandeld.

Het enige verschil tussen mij en de Afrikaanse jongeren in de Libische detentiecentra of op de slavenmarkt, is dat ik Europese documenten heb. Zij verlaten alles wat hen lief is, op zoek naar de Europese droom die ik elke dag leef, net als de meesten van ons in Nederland. Want stel je eens de vraag: wat heb jij eigenlijk gedaan om ervoor te zorgen dat je de verworvenheden van Europa en Nederland geniet? Niks. Helemaal niks. De grootste factor voor een succesvol en welvarend leven is niet te danken aan onze individuele intelligentie, karakter of inzet. Het is te danken aan de geboorteloterij. Oftewel: het feit dat wij geheel toevallig in een bepaalde juridische constellatie zijn geboren, bepaalt grotendeels welk type mensen wij worden.

Er is een populaire gedachtestroming die de uitkomst van de geboorteloterij heilig verklaart. Ik noem dat de tirannie van de geografie. Dit gedachtegoed ziet mensen als planten, diep geworteld in het land waar ze door toeval zijn geboren. Het idee dat onze menselijke waardigheid en identiteit geografisch gebonden zijn. Het wordt vertolkt door politici en denkers die het huidige model van natiestaten en nationale grenzen verdedigen. Zij vinden dat mensen hun heil moeten zoeken in het land waar ze zijn geboren. Het feit dat de natiestaat door Europeanen is bedacht toen mijn Afrikaanse voorouders niet als mensen werden beschouwd, doet er niet toe. Het feit dat velen door de geboorteloterij hun hele leven armoede en instabiliteit zullen kennen, doet er niet toe. Deze politici en denkers geloven graag in het heilige karakter van nationale grenzen, in de tirannie van de geografie dus.

Maar deze tirannie van geografie is niet gerechtvaardigd. Niet alleen omdat het immoreel is, maar ook omdat het onrealistisch is en niet past bij de tijdgeest. Denk maar terug aan de Afrikaanse migranten in Libische detentiecentra of op de slavenmarkt. Of aan Óscar Alberto Martínez Ramírez, een 25-jarige vader die samen zijn tweejarige dochter Valeria in de Rio Grande verdronk in zijn vergeefse poging om naar de Verenigde Staten te zwemen. Óscar en Valeria waren El Salvador ontvlucht, waar geweld, armoede en de corruptie welig tieren. Maar door de strenge migratiewetgeving konden ze praktisch de Verenigde Staten niet in. Dus besloot hij te zwemmen, en verdronk.

Dit jaar alleen zijn al meer dan 6.000 migranten verdronken in de Middellandse zee, in een vergeefse poging Fort Europa te bereiken. Migranten die deze grenzen niet halen belanden in Libische detentiecentra, met de steun van Europese gelden en wetgeving. Andere migranten worden in landen als Mauritanië, Mali en Algerije al tegengehouden door militiegroepen, gefinancierd door Europese gelden. Van Australië tot Israël, van de Dominicaanse Republiek tot Zuid-Afrika: in alle uithoeken van de wereld wordt vrijwillige en gedwongen migratie als een ernstig misdrijf beschouwd. Wie poogt elders om een beter leven te zoeken, moet keihard boeten, met soms de dood als gevolg.

Het is niet reëel om mensen als diepgewortelde en bewegingloze planten te beschouwen, omdat het indruist tegen de manier waarop de wereldorde functioneert. Gedachten verspreiden zich via internet binnen een paar seconden naar de andere kant van de wereld. Wij reizen de hele wereld over voor een appel en een ei. Deskundigen hebben begrippen als glocalisering en transnationalisme gemunt om wereld waarin we leven te karakteriseren — een wereld die weliswaar gekenmerkt wordt door de grenzen van de natiestaat, maar die grenzen worden vanuit alle kanten bevraagd. Niet alleen door de migrant die aan de deur klopt voor betere kansen of veiligheid, maar ook door multinationals en NGO's die blind zijn voor de nationale grenzen, omdat er iets groters bestaat dan de politieke gemeenschap van je eigen paspoort.

In de roman Exit West omschrijft Mohsin Hamid in een scène het leven van een oude dame die haar hele leven in een woning heeft doorgebracht. Ze werd moeder, haar ouders overleden en haar kinderen gingen het huis uit — de oude vrouw bleef in hetzelfde huis wonen. Hamid schrijft op een gegeven moment dat ondanks het feit dat de vrouw haar fysieke omgeving niet heeft veranderd, alles om haar heen wel veranderde. 'We are all migrants through time', schrijft Hamid treffend.

Volgens deskundigen leven wij in vloeibare en elastische tijden. Dat betekent dat de sociale structuren en instituties waarmee we vertrouwd zijn (zoals de kerk, de krant en de verzorgingsstaat) aan permanente verandering onderhevig zijn. Niets is permanent, behalve het gevoel van onzekerheid. Het is dan ook logisch dat wij ons in deze vloeibare tijden constant aanpassen. Wij moeten voortdurend nieuwe verbintenissen aangaan om ervoor te zorgen dat wij de boot niet missen.

In een beroemd stuk in The Guardian schrijft de Finse-Senegalese schrijver Ndéla Faye over haar ervaring als een 'third culture kid'. Zij is in Helsinki geboren, verhuisde daarna naar Luxemburg en Brussel en woont tegenwoordig in Londen. Haar vader komt uit Senegal, haar moeder uit Finland. Als mensen haar vragen waar haar thuis is, weet zij niet zo goed wat ze moet antwoorden. 'Thuis veronderstelt een emotionele plek — ergens waar je echt thuishoort, maar ik voel me, net als veel andere derdecultuurkinderen, nooit helemaal thuis. Het voelt soms alsof ik in limbo ben', stelt Faye. Toch zie ze deze limbopositie niet als een zwakte, maar als een kracht. 'Wortelloos zijn heeft me een gevoel van vrijheid gegeven. Ik ben dankbaar voor de ervaringen die ik heb gehad.'

Laten we niet langer wortels bouwen op basis van vaste grond, maar op basis van ervaringen en relaties. Migranten en hun kinderen weten als geen ander hoe het is om met permanente verandering om te gaan. Wij kunnen veel van ze leren. Maar dan moeten we ze eerst verwelkomen, of tenminste een relatie met ze aangaan. Dat is onmogelijk als we ze laten verdrinken omdat ze weigerden zich als een diepgewortelde plant te gedragen.