De meest voorspelbare moord

“Het is een term die je nu veel voorbij ziet komen, maar die wel heel erg op zich heeft laten wachten. In andere Europese landen is dat al heel anders georganiseerd. In Spanje is er bijvoorbeeld al jaren een regeringscomité dat zich specifiek richt op femicide en dit type moord ook registreert. In Nederland is femicide in de Tweede Kamer pas voor het eerst genoemd in juni 2023.”

“Er is inderdaad veel discussie over de definitie van femicide. Dat komt omdat er over femicide wordt gepraat in verschillende contexten. De dominante context is het strafrecht, waar het lastig kan zijn om vrouwenhaat vast te stellen als motief voor een moordzaak. Maar ik heb een achtergrond in cultuurstudies, niet in het strafrecht, en ik vind het belangrijk om te laten zien dat het vrouw zijn je kansen verhoogt op moord in je relatie, in je seksuele relatie of als je een transvrouw bent. Ik hanteer daarom de definitie van femicide als een moord op een vrouw, omdat je denkt dat een vrouw je eigendom is of vanwege een gevoel van vrouwenhaat. Ik heb het gevoel dat deze omschrijving de lading dekt.”

“Hieronder vallen vrouwen die vermoord worden door hun partner, maar ook sekswerkers die vermoord worden door hun cliënt als ze bijvoorbeeld een dienst weigeren of transvrouwen die worden vermoord vanwege hun transidentiteit. Maar ik begrijp heel goed dat beleidsmakers deze definitie niet hanteren. Want hoe ga je in de wet verankeren wanneer iets vrouwenhaat is? Vanwege die verschillende contexten zijn er nog verschillende meningen over hoe we femicide moeten definiëren. Ik vind de term femicide zelf agenderend. In Nederland denken we vaak dat vrouwenmoord niet voorkomt, omdat we denken dat we een heel gendergelijk land zijn. Maar moord op vrouwen komt hier juist wel voor.”

“Nee, die moorden worden zo neergezet als iets incidenteels, terwijl het om een systeem gaat. Hoe mensen die term gebruiken, zegt ook iets over hoe mensen het beleven. Ik heb voor mijn boek iemand geïnterviewd die haar zus verloor aan femicide. Die man had zelfmoord gepleegd nadat hij zijn vrouw had vermoord. De lokale media omschreven het voorval als een ‘familiedrama met twee slachtoffers’.

De buurtbewoners kwamen toen naar die zus met de vraag of er misschien een brand was geweest. Uit de berichten werd namelijk niet duidelijk dat er een moord had plaatsgevonden. Dat vond ik heel tekenend. Dat ene woordje ‘familiedrama’ laat lijken of er iets heel anders aan de hand is. Terwijl jij net je zus bent verloren aan een moord moet jij aan de buurt uitleggen dat er geen sprake was van een brand of iets dergelijks, maar dat de partner van je zus haar heeft vermoord.”

“Nederlanders zien zichzelf graag als progressief, tolerant en gendergelijk volk. Signalen dat dat niet het geval is, wuiven we het liefst weg. Als we het hebben over familiedrama, dan lijkt het geen maatschappelijk probleem, maar een probleem van die relatie. Dan hoeven we het ook niet te hebben over het systeem en dat het misschien allemaal niet zo gendergelijk is hier als we denken.

Femicide als maatschappelijk probleem krijgt nu wel steeds meer aandacht in Nederlandse media, maar incidentele voorvallen worden vaak alleen in de regionale kranten genoemd. Het leeft in Nederland niet zo, mensen gaan er niet de straat voor op. Nederland is een heel individualistisch en neoliberaal land. Wij zijn hier allemaal verantwoordelijk voor onze eigen problemen. In Spanje is het bijvoorbeeld meer collectivistisch. Ze zien “privéproblemen” meer als iets wat het collectief moet oplossen, dus ook femicide.”

“Er wordt gesproken over eerwraak wanneer er een vrouw wordt vermoord als ze de eer van de man in verlegenheid heeft gebracht. Dat type moord associëren we met mensen van kleur, uit de Islamitische cultuur bijvoorbeeld. Maar bij femicide gebeurt eigenlijk hetzelfde. Het is een moord op een vrouw die zich niet gedraagt naar de regels van de man, net als bij eerwraak. Als een vrouw wil scheiden bijvoorbeeld, brengt ze het ego van de man in verlegenheid. Je ziet dat we spreken van eerwraak bij collectivistische culturen en van egomoord als we het hebben over individualistische culturen, wat dus hetzelfde betekent.”

“De nordic paradox is een theorie van sociologen, die onderzoek deden naar femicide in Noord-Europese landen, zoals Nederland en in Scandinavische landen. In deze landen wordt een grote gendergelijkheid verwacht, want vrouwen doen daar gemiddeld genomen meer mee op de arbeidsmarkt. Maar de onderzoekers zien daar geen afname in geweld tegen vrouwen. De sociologen stellen dat als vrouwen zich steeds meer emanciperen en financieel onafhankelijk worden, dat mannen vinden dat ze hun rol verliezen.

Als een vrouw meer gaat verdienen, dan kan een man zich aangetast voelen in zijn mannelijkheid. In de privésfeer zouden sommige mannen hun mannelijke dominantie gaan overcompenseren, stellen de sociologen. Hier zou dan sprake zijn van een backlash op vrouwenemancipatie. Maar het gaat om een theorie, die moeilijk meetbaar is.”

“Ik denk dat er een groeiend besef moet komen van hoe partnergeweld en femicide eruitziet. De rode vlaggen kennen we, daar is literatuur over. Maar bij de meeste mensen zijn die signalen nog niet doorgedrongen.”

“Ik ben dus kritisch op het feit dat femicide meteen in de strafrechtelijke sfeer wordt getrokken. Veel mannen willen hun vrouw helemaal niet slaan. Dus laten we kijken waar dat geweld vandaan komt. Dat zeg ik niet om mannen hun verantwoordelijkheid af te nemen. Maar ik geloof dat we veel meer preventief kunnen doen. Veel mannen zijn opgegroeid met het idee dat ze niet mogen huilen, dat ze daadkrachtig moeten zijn. Maar dat werkt niet altijd gezonde relaties in de hand.”

Er zijn genoeg preventieve oplossingen zonder een man meteen te straffen. In Rotterdam is er een pilot gaande, waarbij stalkers wie een contactverbod is opgelegd een enkelband moeten dragen. Op die manier kan een slachtoffer van stalking via een app een signaal krijgen wanneer de stalker in de buurt is. Maar ook is het belangrijk dat er genoeg goede therapie is voor mannen die hun vrouwen mishandelen.”

“Het is goed om die gendernormen bloot te leggen. Naar aanleiding van mijn eerste boek over partnergeweld ging ik langs bij middelbare scholieren. Toen gingen we het hebben over rode en groene vlaggen. Wat zijn nou goede vormen van een gezonde relatie hebben? Dat soort gesprekken voeren, al vrij jong, lijkt me al heel goed. Die verwachtingen spelen erg mee in latere relaties.”

“Als je een onveilige relatie in je omgeving ziet, is het goed om dat ook aan te geven bij een mogelijk slachtoffer. Toen partnergeweld in mijn eigen relatie voorkwam, had een vriendin van mij door dat mijn toenmalige vriend agressief met me omging en ze gaf aan dat ze bijna zou denken dat hij mij iets aandeed. Maar ik was een jonge sterke vrouw, volgens haar, een feminist. 'Dat zou jij nooit toelaten', zei ze daarom. Ik klapte toen dicht, ik had baat gehad bij open vragen, zoals 'Ik merk dat hij raar tegen je doet, vind je dat zelf ook?'

Wanneer blijkt dat iemand inderdaad te maken heeft met partnergeweld, vraag dan wat diegene nodig heeft, een slaapplek bijvoorbeeld. Dring niet aan bij de partner weg te gaan, het beëindigen van een relatie is het meest risicovolle moment voor escalatie of dus zelfs femicide. Vraag juist: 'Wanneer voelt het voor jou goed om bij hem weg te gaan? En als het niet veilig voelt, hoe gaan we er dan voor zorgen dat we wel een veilige omgeving creëren? En hoe gaan we ervoor zorgen dat wij jou niet uit het oog verliezen?' Dat zijn vragen die jij kan stellen als omstander.”

Tessel werkt als online redacteur voor omroep HUMAN en maakte voor deze omroep eerder het programma Tessel in Cyberspace. Brainwash is ook een programma van omroep HUMAN.