Woede, angst en verslagenheid: drie Russen over de oorlog

Woede, angst en verslagenheid, dat zijn de gevoelens die overheersen bij Sasha, Katja en Pavel. Ze zijn kritisch op Poetin, kijken vol afgrijzen naar de oorlog in Oekraïne en gingen, net als duizenden anderen, de straat op. Ze voelen zich machteloos en zien de toekomst van Rusland – ze verontschuldigen zich dat ze zo teneergeslagen zijn – bijzonder somber in.

Pavel Arsenev (36) en Sasha Radzievskiy (46) zijn op dit moment niet in Rusland. Ze zijn twee van de vele Russen die sinds de invasie in Oekraïne het land hebben verlaten, of besloten voorlopig niet meer terug te keren. Ze vrezen voor hun veiligheid vanwege hun kritiek op de regering, zijn bang om gemobiliseerd te worden in een oorlog waar ze niet achter staan of willen niet leven in een land dat gebukt gaat onder repressie en steeds verder geïsoleerd raakt van de rest van de wereld. Katja (27, ze wil niet met haar volledige naam worden genoemd omdat ze de consequenties daarvan niet kan overzien) uit Sint-Petersburg is voorlopig niet van plan de stad te verlaten; ze blijft in het land waar ze zich thuisvoelt, bij haar familie en vrienden, zo lang het kan.

Pavel: 'Ik voel me bestolen door Poetin'
Precies als Poetin Oekraïne binnenvalt, begint Pavels toetsenbord het te begeven. En omdat hij een dichter is, kan hij niet anders dan dat metaforisch begrijpen: de totale ineenstorting is begonnen. Sociaal, economisch, politiek en persoonlijk. Steeds meer toetsen begeven het: ook de taal voldoet niet meer. Dagenlang volgt hij gehypnotiseerd het nieuws, vol ongeloof over de invasie, niet in staat te reageren zonder toetsenbord. Als hij een nieuwe gaat aanschaffen, ontdekt hij dat ook de Russische munt is ingestort. Zijn geld, dat hij vooral in Rusland verdient met schrijf- en redactieklussen, is in Europa veel minder waard geworden.

Wie Pavels situatie wil begrijpen, moet terug naar 2012, vertelt hij. Het was de tijd van grote protesten tegen Poetin en hoop op verandering. De protesten werden neergeslagen, hij en zijn vrienden werden gearresteerd. Ze gooiden het over een andere boeg, die van de cultuur. Hij publiceerde tal van boeken en tijdschriften over kritische theorie en nam het initiatief voor een bundel met teksten van jonge linkse schrijvers en dichters uit Oekraïne. 'Het was een vergissing,' zegt hij nu, 'om te denken dat teksten iets zouden veranderen.' Ook culturele vormen van protest zijn bijna onmogelijk geworden en alleen in combinatie met straatpolitiek, met demonstreren, kunnen ze nog enige kracht hebben, denkt Pavel.

Bijna al zijn vrienden hebben het land verlaten. Niet omdat ze bang zijn voor de economische recessie – die er komt, dat weet hij zeker – maar omdat ze vrezen voor hun fysieke veiligheid. Ze hebben de opnames gehoord van demonstranten die gemarteld werden op het politiebureau. Gearresteerd worden hebben ze vaker meegemaakt, maar nu is er iets fundamenteel veranderd. Je weet niet meer waar je aan toe bent, met het risico op marteling, de kans dat de grenzen dicht zullen gaan en steeds nieuwe vrijheidsbeperkende regels. 'Dit is een oorlog op twee fronten', volgens Pavel 'ook tegen Russische activisten die nu gearresteerd worden of verbannen zijn'.

Pavel is nu in Frankrijk, naarstig op zoek naar een appartement en naar werk. De moeder van zijn zoontje is nu met hun kind in Armenië, waar ze heen zijn gevlucht nadat ze was gearresteerd bij een anti-oorlogsprotest en werd gezocht door de politie. De afgelopen dagen is Pavel druk bezig geweest om visa voor hen te regelen, in de hoop zich samen ergens in Europa te kunnen vestigen. Door de sancties kan hij nauwelijks betalingen doen of geld ontvangen. Op straat spreekt hij geen Russisch meer aan de telefoon, bang om erop aangekeken te worden en zich te moeten verklaren. Toch neemt hij het Westen de sancties niet kwalijk: 'Je kunt in een conflict als dit niet beide kanten beschuldigen: iemand is begonnen. Ik wil niet meegaan in het narratief van ressentiment van Poetin-verstehers.' Die tonen empathie met Poetin en vinden dat Rusland wel moet reageren op de provocaties van het westen. Pavel voelt zich niet schuldig een Rus te zijn, maar worstelt wel met de vraag of hij niet meer had moeten doen. 'De enige schuld die ik voel is dat we niet meer in verzet zijn gekomen en dat we onze prioriteiten hebben verlegd. We waren uitgeput van de straatpolitiek en probeerden te schrijven en publiceren, op min of meer politieke wijze.'

Een paar maanden geleden promoveerde Pavel op een proefschrift over de linkse Sovjet avant-garde, waar hij hoop uit putte. 'Het onderwerp is in een klap achterhaald, of in elk geval ambigue geworden. Niemand is er meer echt in geïnteresseerd. Ik voel me bestolen. Poetin heeft me niet alleen van mijn toekomst beroofd, maar ook ons revolutionaire verleden van ons afgenomen.' Paradoxaal genoeg geeft deze situatie hem ook duidelijkheid. Terwijl hij eerst zijn tijd verdeelde tussen Sint-Petersburg en Europa, weet hij nu zeker dat hij geëmigreerd is. 'Als je je kind evacueert, dan weet je dat het voor langere tijd is.'

Sasha: 'Voordat ik de grens overging, wiste ik alle sporen van mijn telefoon. Better safe than sorry.'
Voordat Sasha (46) van Moskou naar Azerbeidzjan vertrekt, maakt hij zijn laptop, telefoon en accounts goed schoon, zodat er niks meer te zien is van de protesten tegen de oorlog in Oekraïne of van steun voor oppositieleider Navalny. Misschien was het een beetje paranoïde, vertelt hij nu via Zoom, maar hij had gelezen dat Russen aan de grens gedwongen werden hun telefoons te openen en tegen werden gehouden bij onwelgevallige berichten, zoals kritiek op de oorlog. In het Rusland van vandaag kun je maar beter voorzichtig zijn.

Sasha werkt al een aantal jaar in het buitenland als IT-er, maar verbleef nog regelmatig langere tijd in Moskou. De reden dat hij uit Rusland wegging was persoonlijk, maar er speelde meer mee, vertelt hij. Net als Pavel hoopte hij dat er in 2012 iets zou veranderen, maar zag hij hoe elke oppositie de kop werd ingedrukt. 'Ik wilde mijn leven er niet op inzetten dat iets zou gaan veranderen in Rusland. Die kans is zo klein.' Het leven in Moskou lijkt leuk, zegt hij: je spreekt af met vrienden, gaat uit en wandelt door de mooie stad. Maar dat is slechts de oppervlakte, daaronder wordt Rusland al lange tijd een steeds minder vrije plek om te leven. 'De theater- en kunstscene waar ik me in bewoog is best een fijne plek, maar tegelijkertijd werden media gesloten, werden mensen in de gevangenis gezet en moesten ze zichzelf censureren. Het was schizofreen.'

Ten tijde van de inval was hij in Moskou om zijn moeder te verzorgen na een operatie. 'Ik was haar hond aan het uitlaten en naar de podcast The Daily aan het luisteren. Daarom vermoedde ik al, anders dan veel anderen, dat Rusland Oekraïne binnen zou vallen. Ik heb toen stappen ondernomen om mijn geld van de bank te halen – niet genoeg, maar toch iets. Toen het echt gebeurde, was dat moeilijk te bevatten.' Ook hij besloot zich aan te sluiten bij een protest. 'Het was een werkdag, dus er waren niet veel mensen, een stuk of zestig.'

Allemaal werden ze opgepakt. Dat ging zoals het altijd gaat, vertelt hij. Je moet wachten tot het busje vol is en je naar bureau gebracht wordt, waar je nog langer moet wachten. Je weigert om je vingerafdruk te geven en op de foto te gaan en reageert niet op valse beschuldigingen. Op een gegeven moment krijg je een verklaring onder ogen waar geen barst van klopt en waar je niet mee akkoord gaat. Midden in de nacht word je vrijgelaten – je neemt een taxi of belt een vrijwilligersorganisatie die mensen oppikt van het bureau – met een oproep om voor de rechter te verschijnen. 'Daar ga ik niet voor terug,' zegt Sasha, 'dat doen ze maar zonder mij.'

Van de fijne plekken in Rusland waar hij zo graag naar terugkeerde, is niets meer over. Zijn vrienden verlaten het land en de situatie zal nu snel verslechteren, denkt hij. 'Toen de oorlog begon ben ik zo snel mogelijk weggegaan omdat ik niet wist of ik het land anders nog wel kon verlaten. Ik wist dat het erg zou zijn, maar dit kon ik me niet voorstellen.' Of hij nog terug zal gaan? 'Ik hoop het, mijn moeder is daar nog. Maar ik kan niet voorspellen wat er gaat gebeuren. Rusland zal in elk geval nooit meer hetzelfde zijn en de wond van deze oorlog zal Rusland en Oekraïne voor eeuwig tekenen.'

Katja: 'Met mijn ouders praat ik niet meer over de oorlog'
'Dit is een grote ramp.' Dat is het eerste wat Katja dacht toen ze via Instagram zag dat Rusland Oekraïne was binnengevallen. Ze staat me in perfect Nederlands te woord via Zoom, vanuit Sint-Petersburg, waar ze een bachelor Nederlands heeft gedaan. Ze studeert nu antropologie en werkt op afstand voor een Nederlands bedrijf.

In haar omgeving zijn veel mensen kritisch op het regime en op de oorlog, en ook Katja heeft geprotesteerd. Ze vertelt hoe lastig het is om openlijk over de oorlog te praten, ook op de universiteit. 'Een tijdje geleden kwamen er politieagenten langs, die allemaal borden vonden met "geen oorlog" of "nee" erop. Die hebben ze in beslag genomen. Zeven jaar geleden werd de universiteit al eens gesloten om ideologische redenen, daar zijn we nu ook bang voor. In kleine kring praten we er wel veel over, want het houdt ons enorm bezig.' Iedereen heeft wel kennissen in Oekraïne, of kwam er regelmatig. Ze maakt zich veel zorgen om haar Oekraïense kennissen en rouwt om een vriendin die omkwam bij een bombardement in Kiev. Ze was Russisch.

Via vpn heeft Katja nog steeds toegang tot Instagram – dat door Poetin is geblokkeerd – dat voor haar een belangrijke bron van informatie is geworden. Ook Telegram is een belangrijk kanaal. Ze merkt het verschil met een oudere generatie, die zijn informatie vooral van televisie haalt en gevoelig is voor de propaganda. 'Mijn ouders vinden de oorlog verschrikkelijk, maar kunnen niet kritisch zijn op de regering. Dat is heel moeilijk. Ik heb hen laten weten hoe ik over de situatie denk, wat heel emotioneel was. Nu praten we er niet meer over, het is uiteindelijk toch mijn familie.'

De invloed van de sancties merkt ze zelf nog niet zo: de prijzen van gewone producten zijn nog redelijk en haar Nederlandse baas heeft beloofd om iets te regelen voor haar betaling. Het is wrang dat de sancties vooral Russen zullen raken die kritisch zijn op het regime, vindt ze. 'YouTube heeft Russische gebruikers verboden om geld te verdienen met hun video's, waardoor onafhankelijke Russische vloggers geen inkomsten meer hebben.' Ook maakt ze zich zorgen over het feit dat reizen steeds moeilijker wordt. Omdat slechts dertig procent van de Russen een buitenlandpaspoort heeft, zal niet iedereen daar moeite mee hebben, vertelt ze. 'Maar het zijn juist de Russen die nu kritisch zijn die regelmatig reizen of in het buitenland hebben gewoond. Zelfs naar Georgië of Armenië vliegen is peperduur, tickets kosten wel €1000,-. Rusland raakt zo steeds meer afgesloten van de rest van de wereld.' Emigreren zal ook moeilijker worden, mocht het regime ondraaglijk worden.

Katja worstelt met de vraag naar verantwoordelijkheid. 'Mensen zeggen: het is ook jullie verantwoordelijkheid, jullie kunnen de regering veranderen.' Maar ook zij en haar vrienden hebben gehoord hoe demonstranten zijn gemarteld en merken hoe hun vrijheid steeds meer wordt ingeperkt. 'Het doel is om je menselijkheid te bestrijden, niet alleen met fysiek geweld, maar ook psychologisch. Als je die fragmenten van martelingen hebt gehoord, dan denk je wel honderd keer na voordat je weer de straat op gaat.' Ze moet zich erbij neerleggen dat haar invloed beperkt is en dat er voorlopig niets zal veranderen in Rusland. 'Ik krijg veel steun van mijn vrienden uit Nederland. Het is fijn dat ze mij als mens zien en niet als een anonieme Rus. Ze weten dat ik tegen de oorlog ben, maar niets kan doen.'