Waarom niet Poetin, maar vooral de gewone Rus te lijden heeft onder de sancties

Hoewel economische sancties dateren van de oude Grieken, is het tijdens het Interbellum, de periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog, dat het gebruik ervan als pressiemiddel een vogelvlucht neemt. Een economisch wapen worden ze genoemd, volgens de Amerikaanse president Woodrow Wilson 'nog ontzagwekkender dan oorlog.' Toch kunnen de maatregelen die in die periode aan onder meer Duitsland en Italië worden opgelegd de Tweede Wereldoorlog niet voorkomen.

Afgelopen decennia werden door de Veiligheidsraad van de VN, de EU of door individuele landen, en dan met name de Verenigde Staten, aan tientallen landen sancties opgelegd. Het gaat om staten als Irak, Iran, Syrië en Rusland, na de annexatie van de Krim in 2014 en nu opnieuw. Het betreft maatregelen als het bevriezen van tegoeden, banken die afgesloten worden van internationaal betaalsysteem Swift, landen die het luchtruim sluiten voor Russische vliegtuigen en een verbod op de export van onder andere technologie naar Rusland.

'Sancties kunnen tegen ontwikkelende landen een heel dodelijk wapen zijn', zei historicus Nicholas Mulder eerder dit jaar tegen De Groene Amsterdammer. Daar sluit arts-onderzoeker verbonden aan het Leids Universitair Medisch Centrum en econometrist Paul Jonas zich bij aan. Samen met collega-onderzoekers schreef hij een artikel dat eind 2021 gepubliceerd werd in wetenschappelijk tijdschrift BMJ Paediatrics Open. Volgens Jonas is het belangrijk om onderscheid te maken tussen sancties die opgelegd worden aan individuen en bedrijven, en sancties opgelegd aan landen. 'Die eerste twee zijn in sommige gevallen te rechtvaardigen', vertelt hij aan de telefoon. 'Die laatste in geen geval.'

Hoewel de sancties Poetin en een select groepje oligarchen moeten raken, is het de Russische bevolking die eronder te lijden heeft, stelt Jonas. 'De Roebel is bijna 50 procent minder waard geworden. Daardoor zullen vooral de mensen die al kwetsbaar zijn, moeite krijgen om aan voedsel en medicijnen te komen.'

Dat idee wordt ondersteund door onderzoek. 'Er is een omvangrijke studie gedaan naar het effect van economische sancties die in een periode van 35 jaar zijn opgelegd aan 98 landen. Sancties die door de Verenigde Staten zijn opgelegd zorgden ervoor dat de levensverwachting van mensen met ongeveer een half jaar afnam, sancties die door de VN werden opgelegd zorgden voor een afname van ongeveer 1.2 tot 1.4 jaar. Dat komt ongeveer overeen met de afname in levensverwachting die corona heeft veroorzaakt. Tegen corona zijn we massaal in actie gekomen, over de gevolgen van de sancties hoor je veel minder mensen.'

Die beperktere levensverwachting wordt vooral veroorzaakt door een toename in kindersterfte, doden door infectieziekten als cholera en verminderde overheidsuitgaven aan volksgezondheid. 'Kinderen en met name ook vrouwen zijn kwetsbaar', zegt Jonas, 'Daarnaast zie je dat de economische sancties de armste delen van de bevolking nog armer maken en daarmee de ongelijkheid vergroten, binnen een bevolking en tussen de vaak rijkere landen die de sancties opleggen aan de ene kant en de ontwikkelende landen die door de sanctie getroffen worden aan de andere kant.'

Die gevolgen zijn uitgebreid gedocumenteerd voor Irak, dat na de Golfoorlog in 1990 en 1991 een handelsembargo werd opgelegd door de VN. 'De sterfte onder baby's tot 1 jaar nam in Irak toe van 47 naar 108 sterfgevallen per 1000 levendgeborenen, de sterfte onder kinderen tot 5 jaar van 56 naar 131 gevallen per 1000 levendgeborenen.'

Geen enkel ander land heeft zo lang te maken met sancties als Cuba, dat 60 jaar geleden door de VS een boycot opgelegd kreeg. 'Hoewel president Obama concludeerde dat de sancties in politiek opzicht ineffectief waren, hebben Trump en Biden de boycot tegen dat land opnieuw uitgebreid', zegt Jonas, die veel onderzoek deed naar de volksgezondheid in Cuba. 'Ook daar worden met name de meest kwetsbaren geraakt en die gevolgen werden verergerd door de coronapandemie. Het bleek heel moeilijk voor Cuba om aan beademingsapparatuur te komen, en ook mondkapjes, medicijnen, hygiëneproducten en benodigdheden om een vaccin te ontwikkelen konden ze moeilijk verkrijgen.'

Volgens Jonas moeten economische sancties gezien worden als een moderne vorm van belegering. 'Het belegeren van steden, zoals Assad dat deed in Syrië is unaniem veroordeeld door de VN, omdat het strijdig is met internationale mensenrechten. Eigenlijk moet je concluderen dat economische sancties soortgelijke effecten hebben op een bevolking als een belegering als het gaat om de toegang tot basisbenodigdheden als gezondheidszorg en voedsel.'

Via onder andere Nederlandse en Franse organisaties van kinderartsen proberen Jonas en zijn medeauteurs invloed uit te oefenen op de politiek. 'In het Verdrag van Geneve is in 1949 opgenomen dat wapens die buitensporig veel letsel veroorzaken of niet doelgericht ingezet kunnen worden, verboden moeten worden. Wat ons betreft vallen economische sancties daar ook onder. Daarnaast kun je stellen dat sancties strijdig zijn met artikelen 24, 26 en 28 uit het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind, namelijk het recht op gezondheidszorg, sociale zekerheid en onderwijs. Wij pleiten ervoor dat sancties tegen landen in de ban worden gedaan.'

Op de vraag of de economische sancties niet het enige middel is dat staat tussen nietsdoen en militaire inmenging vanuit het Westen, antwoordt Jonas ontkennend. 'Het is natuurlijk ontzettend ingewikkeld, maar ik hamer erop dat diplomatie de enige weg is. Het Westen moet daarin ook niet wegkijken van de eigen rol die het gespeeld heeft in de opmaat naar deze crisis. En als je dan wel sancties inzet, doe dat vooral op plekken waar je echt alleen de oligarchen treft. Kijk naar de Zuidas, of naar Londen.'