Water is een mensenrecht, maar niet voor iedereen

Het is de rode draad in het werk van jurist Daphina Misiedjan: de relatie tussen sociale ongelijkheid en het milieu. Ze maakt zich er kwaad om dat kwetsbare gemeenschappen het meest lijden aan milieuvervuilende activiteiten van grote vervuilers. 'We houden mensen vaak persoonlijk verantwoordelijk voor de omstandigheden waarin ze zitten. Terwijl er patronen van systematische uitsluiting zijn waardoor mensen zich niet kunnen manoeuvreren in de maatschappij.'

Ondertussen dringt de tijd om klimaatverandering tegen te gaan. 'In Nederland beginnen we het nu een beetje te voelen, zoals met de overstromingen in Limburg, maar sommige gemeenschappen voelen het al jaren. Uiteindelijk zijn we één wereld en moeten we er samen uit zien te komen.'

De eerste keer dat het verband tussen ongelijkheid en het milieu Misiedjan echt trof, was toen zij in Suriname een training gaf over landrechten aan Inheemse jongeren. 'Tijdens die cursus ontdekte ik welke problemen er speelden bij de gemeenschappen daar. Ik ben zelf van Surinaamse afkomst, maar ik had nog nooit zo samengeleefd met de mensen en de uitdagingen van zo dichtbij gezien.'

'Zij hadden geen toegang tot stromend drinkwater, terwijl ze wel dichtbij een rivier woonden. Je zou denken dat zij probleemloos aan water zouden kunnen komen, dus waarom is dat dan niet zo? Ze hadden te maken met machtsstructuren en het ontbreken van infrastructuur in gebieden die overheden niet relevant vinden.'

'Een probleem in Suriname is dat alleen het kustgebied wordt gezien als gebied waar mensen mogen wonen, dus daar vindt de ontwikkeling plaats. Vaak hebben mensen in de stad het idee dat mensen die daar niet wonen, gewoon naar de stad moeten komen. Zij zeggen: waarom blijven ze in die gebieden wonen als daar geen toegang tot bepaalde middelen is? Terwijl mensen gewoon mogen wonen waar ze willen wonen, zeker als ze daar al generaties wonen.'

'De overheid zou de infrastructuur moeten organiseren. Die hoeft niet alles te doen, maar wel lokale gemeenschappen ondersteunen. Vaak zie je eigen initiatief om bijvoorbeeld regenwater op te vangen, maar dat doen ze dan in containers die niet veilig zijn. Ik zag op sommige plekken dat er tonnen met asbest werden gebruikt, of tonnen die voor olie waren gebruikt, waardoor het water niet meer veilig was voor consumptie.'

'Dit is een aantal jaar geleden, en uiteindelijk heb ik mijn proefschrift erover geschreven. Dat is goed ontvangen, en heeft een prijs gewonnen voor de sociale impact die het heeft gehad. Het is door lokale overheden daar opgepakt: verschillende ministeries hebben het gebruikt om in kaart te brengen waar er meer toegang gebracht moet worden. Hopelijk kan ik later dit jaar weer terug om te kijken hoe de dingen daar nu zijn.'

'Dat is een juridisch verhaal. Het recht op water was niet erkend als mensenrecht. Dat komt omdat het nog niet zo'n groot probleem was in de tijd dat de catalogus voor de rechten van de mens is opgesteld. Wel het recht op voeding en onderwijs, maar het recht op water niet. Het is pas ter discussie komen te staan toen er in bepaalde landen, met name in het globale Zuiden, veel privatisering plaatsvond. Daardoor hadden mensen ineens geen of slechts hele dure toegang tot water.'

'Precies, of een privaat bedrijf dat de levering van gemeentelijke bedrijven overneemt, waardoor de prijs omhoog gaat. Dat gebeurde onder andere in Bolivia, waar ook de Cochabomba Water Wars in 2000 hebben plaatsgevonden, die uiteindelijk hebben geleid tot de introductie van het mensenrecht op water op het niveau van de Verenigde Naties.'

'Het voordeel van iets tot mensenrecht maken is dat het dan afdwingbaar wordt bij de rechter. Als je dan het idee hebt dat je recht op water wordt geschonden, dan kan je naar een onafhankelijke rechter gaan om dat aan te kaarten. Dat maakt dat het niet alleen liefdadigheid is van de overheid om water te verstrekken, maar dat het een recht is waar eisen aan zijn verbonden, zoals kwaliteit, hoeveelheid en beschikbaarheid.'

'Ja. Dat gebeurt op veel plekken, op verschillende niveaus, en ook in Nederland zijn daar voorbeelden van. Gezinnen worden afgesloten van water als ze de rekening niet kunnen betalen. Het mensenrecht op water zegt natuurlijk niet dat het gratis moet zijn, maar wel dat het financieel toegankelijk moet zijn. Dus de overheid moet subsidies instellen en het betaalbaar houden.'

'Ja, in een zaak die gevoerd wordt door Defence for Children en het Nederlandse Juristen Comité voor de Mensenrechten. Er worden wel uitzonderingen gemaakt voor mensen met een bepaald ziektebeeld, die met een briefje van de dokter kunnen zeggen dat ze echt toegang tot water nodig hebben en het waterbedrijf hen niet mag afsluiten. Dat wordt echter niet gedaan voor kinderen, van wie wordt gezegd dat ze toegang hebben tot openbare punten in verschillende steden, of zich via school kunnen wassen en daar gebruik kunnen maken van water. Dat is nogal problematisch.'

'Ja, en er komt ook veel schaamte bij kijken. Mensen durven niet te zeggen dat ze thuis geen water hebben, of vragen of hun kind ergens kan douchen. De afsluiting geldt vaak voor gezinnen die meerdere problemen hebben. Niet alleen met het betalen van het water, maar ook energie, en andere nutsvoorzieningen.'

'Het gebeurt meer dan we zouden denken. De cijfers zijn niet helemaal duidelijk, omdat waterbedrijven niet bijhouden waar kinderen wonen en waar niet. Maar het zijn er zeker meer dan tienduizend per jaar, op basis van onderzoek van EenVandaag.'

'Het is jammer dat in deze uitspraak de kwetsbaarheid van kinderen in het algemeen niet is erkend. In individuele gevallen zou het nog wel mogelijk zijn om dit recht in te roepen. Mensenrechten bieden juist voor kwetsbare groepen bescherming, maar het afdwingen van deze bescherming is nog steeds een grote uitdaging, vooral als het om economische en sociale rechten gaat.'

'Dit is echt een fascinerend boek. Ik heb Li An Phoa een aantal jaar geleden ontmoet omdat we beiden met water bezig waren. Zij maakte toen wandelingen langs verschillende rivieren, wat ik een mooie benadering vond om mensen weer in verbinding te brengen met de natuur. Door het water echt mee te maken. Het boek laat haar tocht en persoonlijke ontwikkeling mooi zien.'

'En er zitten veel overeenkomsten met mijn eigen verhaal. Zoals de relaties die ze is aangegaan met de gemeenschappen over de hele wereld, zoals ik dat in Suriname heb gedaan, maar ook in Nieuw-Zeeland, waar ik heb kunnen samenwerken met de mensen die de wetgeving hebben gemaakt voor de Whanganui rivier, die dezelfde rechten heeft gekregen als de mens.'

'Je ziet één rivier, maar er zijn vaak verschillende activiteiten waarbij gebruik wordt gemaakt van de rivier, zoals mijnbouw of recreatie. Als er iets misgaat in hoe die belangen tegenover elkaar staan, kan dat leiden tot de vervuiling van het water. En dat kan heel snel gaan. Vervuiling is zo gebeurd, terwijl het opschonen van een rivier veel meer tijd kost. Vervuiling is simpel, maar het terugdraaien is moeilijk.'

'Chemische stoffen worden in het water gedumpt, zodat het bedrijfsleven er geen last meer van heeft. Vaak gaat het om mijnbouw, en bij het ontginnen van stoffen aan de grond wordt er geen rekening gehouden met de kosten van het wegsluizen. Maar iemand betaalt de prijs, ergens. In dit geval is dat de natuur en de gemeenschappen die om de rivier heen wonen, terwijl zij beter met de natuur omgaan omdat ze afhankelijk zijn van de rivier en de grond. Dat verhaal zie je steeds terugkomen. Zij zouden meer zeggenschap moeten krijgen om hun relatie van balans met de omgeving voort te zetten.'

Onder vrienden van HUMAN verloten we vijf exemplaren van Drinkbare Rivieren. Meer informatie over de winactie vind je hier. Reageer vóór 5 mei 2022 om kans te maken.