We moeten ons gedrag veranderen voor het klimaat, en dat duurt lang

Hoe we onszelf voor de gek houden.
Mentale uitglijders. Alledaagse denkfouten in de actualiteit.
De gids voor helder denken. Nooit meer de weg kwijt in je brein.

Je hoeft maar een greep te doen in de bibliografie van Suzanne Weusten en je begrijpt: deze psycholoog, die de Denkacademie oprichtte, het Human-programma 'Dat had je gedacht' maakte en voor Brainwash schrijft, mag graag nadenken en uitspraken doen over denkfouten en helder denken.

Als geen ander moet zij in staat zijn om het vaak verhitte klimaatdebat van een afstand te bekijken, en te zien waarom en wanneer de discussie uit de bocht vliegt. 'Vanuit mijn professie probeer ik te verklaren hoe het komt dat mensen bepaalde standpunten hebben in het klimaatdebat. En wat daarvan klopt of niet.'

Beroep doen op het verleden
Wat ze vaak hoort, zijn drogredeneringen, dus logische denkfouten die worden gemaakt tegen de regels van het argumenteren in. 'Een goed voorbeeld is wat ze in het Latijn argumentum ad antiquitatem noemen, dat je een beroep doet op het verleden. Ik heb Thierry Baudet wel eens horen zeggen dat het in de Middeleeuwen ook al warmer was, dus waar hebben we het eigenlijk over? Daarmee zegt hij eigenlijk: Vroeger was het ook al zo, alsof het daarmee goed is. Maar dat is dus geen goede onderbouwing van een argument.'

Bovendien gaat een vergelijking met de Middeleeuwen sowieso mank, volgens Weusten. 'Het zal heus wel eens even warm geweest zijn in de Middeleeuwen als nu, maar het gaat erom hoe de temperatuur zich gemiddeld heeft ontwikkeld.'

Dat volgt er helemaal niet uit
Een ander veelgehoord argument is dat we met klimaatmaatregelen de economie vernielen. Ook een drogreden, volgens Weusten. 'Non sequitur heet dat in het Latijn, wat zoveel betekent als: dat volgt er helemaal niet uit. Het is retorisch sterk, maar de redenering klopt niet. Hoezo vernielen we de economie? Klimaatmaatregelen hebben gevolgen voor de economie, dat wel. Je zult de economie moeten veranderen, dat is waar, maar daarmee vernielen we haar toch niet?'

Wat dat betreft is Weusten niet per se pessimistisch. 'We zijn er ook al mee bezig. Mensen en bedrijven zijn er zich bewust van dat ze duurzamer moeten produceren. Je hebt zoiets als de circulaire economie. Roepen dat we onze economie kapotmaken, is retorisch heel sterk, maar is toch een drogredenering.'

Argument van de stok
Argumentum ad baculum, Latijn voor het argument van de stok, waar Geert Wilders gebruik van maakt in het klimaatdebat. 'Hij dreigt dat mensen door klimaatmaatregelen meer moeten gaan betalen, voor een warmtepomp, het isoleren van een huis, dat soort dingen. Daarmee zinspeelt hij alleen op de negatieve gevolgen van iets.' Wederom retorisch sterk, volgens Weusten. 'En ook populistisch. Mensen zullen snel zeggen: 'Ik wil niet meer betalen'.'

Irrationeel gedrag
Maar Weusten herkent niet alleen drogredeneringen met Latijnse termen in het klimaatdebat. Ze signaleert ook irrationeel gedrag van mensen met huis-tuin-en-keuken Engelse termen, zoals conformation bias en believe perseverance.

'Bij die eerste zie en hoor je alleen wat je wil zien en horen, en doe je nauwelijks tot geen moeite om andere standpunten te zien. Terwijl het wetenschappelijke feiten zijn dat de aarde opwarmt en er op dit moment al soorten verdwijnen door die klimaatverandering. Believe perseverance houdt daarmee verband. Dan nemen mensen onwrikbare standpunten in en volharden ze in hun standpunt. Zo wordt een open dialoog onmogelijk gemaakt.'

De meest voorkomende denkfout
De denkfout die ze het meeste tegenkomt is de present bias. Omdat je jezelf heel moeilijk in de toekomst kunt verplaatsen, focus je te veel op het heden. 'Het is lastig om je voor te stellen hoe het met jezelf of met de mens gaat over vijftig jaar. Daarom is het bijvooorbeeld ook zo moeilijk om voor je pensioen te sparen.'

Die present bias bemerkt Weusten ook bij zichzelf. 'Diep vanbinnen denk ik ook wel eens bij mezelf: 'Zal ik het allemaal nog meemaken?' Maar ik laat me zo min mogelijk misleiden door dat stemmetje, en probeer mijn steentje bij te dragen. Ik probeer minder te vliegen, ik eet geen vlees, ik rij elektrisch, reis met de trein naar Londen en heb mijn huis geïsoleerd.

Gedragsverandering is hard nodig
Die nadruk op het heden maakt het lastig om je gedrag nu al te veranderen. Terwijl gedragsverandering an sich al moeilijk is. 'Een mens is een gewoontedier', zegt Weusten. 'Ik signaleer dat het voor veel mensen moeilijk is om daadwerkelijk iets te veranderen. Omdat je denkt: 'Dat wordt pas een probleem als ik er niet meer ben.' Of: 'Tegen die tijd is de technologie al zo ver, dan krijgen we die CO2 wel uit de lucht. Desnoods hebben we een andere planeet gevonden, waar we onze gewassen kunnen verbouwen.'

Het is een grote gok om zo rotsvast te vertrouwen op technologische uitvindingen waarvan we niet zeker weten dat ze er zullen komen. 'Als je kinderen hebt, die we deze problemen cadeau doen, mag je je terecht zorgen maken. Ik maak me druk over onze aanpak van klimaatverandering en denk echt dat het gedrag van mensen moet veranderen. En ik hoop van harte dat het debat opener wordt, en dat mensen meer bereid zijn om naar elkaar te luisteren. Want aan zo'n verhard debat heeft niemand wat.'

In het klimaatakkoord van Parijs uit 2015 spraken we af dat de CO2-uitstoot in 2030 met 49 procent moet zijn afgenomen. We hebben dus nog 11 jaar! Wat gebeurt er, wat is er al gebeurd, wat moet er nog gebeuren en wat kunnen we zelf doen? Om deze vragen te beantwoorden maakt Human in 'De staat van het klimaat' de vierde donderdag van oktober de balans op met de wetenschap, het bedrijfsleven en de politiek. Onder leiding van Tim Hofman, bijgestaan door onder andere wetenschapsjournalist Diederik Jekel.

Donderdag 24 oktober (morgen) om 20:30 uur op NPO 1.