Doe je ogen dicht en denk dan aan het woord 'klimaatverandering'. Wat zie je dan? Waarschijnlijk één van deze beelden: smeltende ijsschotsen met zielige ijsberen, vervuilende industrieën, wegkwijnende koraalriffen, hevige stormen en overstromingen, uitstervende diersoorten, aanhoudende bosbranden, extreem droge vlaktes, enzovoort. Kort samengevat: een zwarte en onheilspellende wereld die ons rechtsreeks naar de afgrond leidt. The future is dark, dark will be the future!

Wat nu als ik je vertel dat deze beelden onderdeel zijn van het probleem? Dat het verhaal dat we vertellen over klimaatopwarming, en alles wat daar mee te maken heeft (in principe is dat zo'n beetje alles), bijdraagt aan ons collectieve onvermogen om er adequaat op te reageren. Dit dominante verhaal zou je nu ongeveer als volgt kunnen samenvatten:

De mens is de planeet aan het vernietigen, maar komt maar niet in actie. Maak je zorgen, héél veel zorgen! Het is 1 voor 12! Verander je leven, nu!

Echt motiverend is dat niet. Dat weten we inmiddels wel. Toch blijft klimaatalarmisme in onze mainstreamcultuur veelal de boventoon voeren. Goed nieuws over klimaatverandering is zo zeldzaam dat het nieuws op zich is, concludeerde ik al in dit eerdere stuk. En dat heeft een keerzijde: het werkt apathie, pessimisme én fatalisme in de hand.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Foto: Thomas Hafenet

Eind vorig jaar verscheen een marktonderzoek van Ipsos waarin in 26 landen aan mensen tussen 16 en 64 jaar werd gevraagd hoe zijn denken over het oplossen van het klimaatprobleem. Een eerste blik daarop stemt positief: een kleine meerderheid, met name in landen met opkomende economieën zoals Brazilië, China en India, is gematigd tot zeer positief. En let op: slechts 4% ontkent het probleem nog. Klimaatontkenning lijkt dan eindelijk ten grave gedragen te zijn.

Maar er zit een zorgwekkend addertje onder het gras. Het onderzoek laat namelijk ook zien dat klimaatontkenning inmiddels is vervangen voor een 'new enemy in town': klimaatfatalisme. Maar liefst 14 procent van de ondervraagden neemt deze houding aan. Ik citeer uit het rapport:

'Klimaatfatalisme is het geloof dat de mensheid niets kan doen om drastische klimaatverandering tegen te gaan. Met name jonge mensen van 16-35 jaar zijn het meest vatbaar voor klimaatfatalisme. Misschien komt dit doordat de meerderheid van hen zich dagelijks omringd door berichten van ondergang en somberheid. 61 procent van de respondenten in de enquête zei dat ze veel meer horen over de negatieve gevolgen van klimaatverandering dan over de voortgang bij het terugdringen ervan.'

Onder het oppervlak van ons collectief bewustzijn broeit dus een gevaarlijk fatalisme. En bij elk deprimerend nieuwsbericht schuift de deur daarnaartoe een klein stukje verder open. Tel daar alle hedendaagse dystopische films, tv-series en games bij op en je komt als snel uit bij een dodelijke cocktail van zichzelf versterkend pessimisme. Als (jonge) mensen zich de toekomst alleen nog maar als donker gat kunnen voorstellen, gaan ze achteruit leven: met het gezicht naar het verleden en de rug richting de toekomst.

Daar zit gek genoeg ook een aantrekkingskracht in. 'Het is heel gemakkelijk om te bezwijken voor fatalisme, wat misschien de logische verlengde is van compassievermoeidheid - geloven dat we genaaid zijn, wat we ook doen, is op mysterieuze wijze verleidelijk', schreef de Britste journaliste Elissa Gabert recentelijk in een stuk in The Guardian. Klimaatverandering lijkt zo groot en complex, zo uitzichtloos, dat we al snel geneigd zijn het naderende einde te accepteren.

Angst, passiviteit, ontkenning, boosheid, melancholie, het hoort er allemaal bij. Dat is inherent aan de omvang en reikwijdte van een probleem als klimaatopwarming. Maar als fatalisme het eindstation wordt hebben we de poppen echt aan het dansen. Dan sluit de mentale deur naar een alternatieve toekomst, naar actiebereidheid. Psychologen zeggen dan ook: fatalistische attitudes weerhouden mensen ervan hun leven te verbeteren, stimuleren antisociaal gedrag en ondermijnen zelfs de fysieke gezondheid.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Foto: Jon Tyson

Ondanks de nog steeds aanwezige meerderheid van 'zachte optimisten' en de groeiende aandacht voor duurzaamheid in onze samenleving, is dit fatalisme dus een reëel gevaar waar we rekening mee moeten houden. De deprimerende berichten over het klimaat zullen namelijk blijven komen, dat valt niet tegen te gaan. Hoe we daarmee omgaan en wat we daarnaast plaatsen is aan ons. Daarom is het van levensbelang om te investeren in toekomstperspectieven, in verbeelding. Niet om de werkelijkheid te ontvluchten, maar om de (zwarte) werkelijkheid open te breken, en onszelf te dwingen ons een betere wereld voor te stellen. Dat is niet naïef, maar noodzakelijk.

'If men define situations as real, they are real in their consequences', stelde de Amerikaanse socioloog William Isaac Thomas al in 1928: hoe we de situatie definiëren heeft invloed op hoe we (als samenleving) handelen. Hoopgevend vind ik daarom dat er steeds meer signalen uit de samenleving komen van mensen die deze apocalyptische horizon proberen te doorbreken. Kunstenaars spelen daarin steeds vaker een voortrekkersrol. Bijvoorbeeld bij de Artistieke Klimaattop. Dit is onderdeel van de tentoonstelling Places of Hope: een initiatief dat onder het motto 'zin in de toekomst' nieuwe perspectieven op het Nederland van morgen toont.

Een ander interessant fenomeen is 'solarpunk'. Een artistieke beweging die langzaam uit de krochten van het internet kruipt en geheel in de punkgeest van 'rebel against the system' het gevecht aangaat met structurele pessimisme in onze laatmoderne samenleving. Dit keer geen no future-mentaliteit, zoals in de zwartgallige jaren tachtig, maar juist een permanente weigering van doemdenken. 'Canceling the Apocalypse' luidt het adagium van de Solarpunks. Aan de hand van speculatieve fictie, kunst, mode en activisme probeert men een antwoord te vinden op de vraag hoe een duurzame samenleving eruit zou kunnen zien, en hoe we daar zouden kunnen komen. Een van de leidende figuren in deze beweging, de Britse curator Jay Springett, schrijft er het volgende over:

'De esthetiek van het solarpunk combineert het praktische met het mooie, het goede ontwerp met het groene en het wilde, het heldere en kleurrijke met het aardse en solide. Solarpunk kan utopisch zijn, gewoon optimistisch, of bezorgd over de strijd onderweg naar een betere wereld - maar nooit dystopisch. Terwijl onze wereld kermt van rampspoed, hebben we oplossingen nodig, geen waarschuwingen. Oplossingen om comfortabel te leven zonder fossiele brandstoffen, om schaarsheid billijk te beheren en overvloed te delen, om vriendelijker te zijn voor elkaar en voor de planeet die we delen. We hebben behoefte aan een toekomstvisie, een attente provocatie, een haalbare levensstijl.'

Best verfrissend.

Waarom zijn we altijd zo mateloos gefascineerd door ruimtereizen, verre planeten en nieuwe sterrenstelsels, maar worden we maar niet echt warm van onze eigen planeet? Waarom is klimaatverandering zo weinig inspirerend, zo vermoeiend, zo saai? Waarom zien we klimaatverandering niet ook als een grandioos avontuur, als een enorme kans om onze planeet en onze relatie daarmee opnieuw te verkennen en vorm te geven?

Mijn antwoord: omdat we aan verbeeldingsarmoede lijden. Aan de slag dus.

De Artistieke Klimaattop vindt zaterdag 13 oktober plaats in Leeuwarden.

Ruben Jacobs spreekt 25 oktober bij De Ver Van Je Bed Show, een programma van Hard//hoofd en Brainwash. Over de duizelingwekkende problemen van onze tijd en de rol van kunst in het bespreekbaar en invoelbaar maken daarvan.