De dictator van de 21e eeuw zal geen mens maar de aarde zijn

Adolf Hitler, Josef Stalin, Mao Zedong, Pol Pot. Een kleine greep uit de honderden dictators die de 20e eeuw heeft opgeleverd. Bij elkaar hebben deze bloeddorstige tirannen en verlichte despoten een ongekende hoeveelheid mensen op de planeet uitgeroeid (zie hier wat onthutsende cijfers). De 20e eeuw was niet alleen de eeuw van vrijheid en democratie, maar net zo goed de eeuw van de dictator.

En toch, aan het eind van de eeuw, na de val van de muur in 1989, leek de wereld zich langzaam te ontdoen van de alleenheerser; het model van de liberale democratie verspreidde zich in rap tempo over de globe en het kapitalisme nestelde zich in de haarvaten van het alledaagse leven. De (westerse) mens leefde dan eindelijk, na veel bloed, zweet en tranen, in een welvarend en democratisch walhalla. Wellicht wat plat en zielloos. Maar toch, in ieder geval geen chaos en terreur.

Dat was de 20e eeuw. Inmiddels is de 21e eeuw flink op stoom gekomen. Nieuwe geopolitieke aardsverschuivingen (van Oost naar West) dienen zich in al hun hevigheid aan en – patsboem! - de autoritaire leider is weer terug op het wereldpodium. Poetin (Rusland), Duterte (Filipijnen), Orbán (Hongarije), Erdoğan (Turkije), maar ook Trump, worden dan wellicht nog officieel geen dictators genoemd, ze voldoen wel – in meer of mindere mate – aan akelig veel punten op het 'checklijstje der dictatorschap'. In tijden van chaos en meerdere existentiële crisissen vinden almachtsfantasieën nu eenmaal altijd hun weg. Een dictator is zo geboren.

Echt geruststellend is dat uiteraard niet. Toch – en hier zal de 21e eeuw een fundamenteel andere weg inslaan dan de 20e – zijn deze aspirant-dictators niets vergeleken bij de dictator der dictators, die zich steeds nadrukkelijker manifesteert: planeet Aarde. Want terwijl de dictator van de 20e eeuw zijn alleenheerschappij nog in een relatief rustig en welwillend klimaat kon uitoefenen (het Holoceen), daar verschijnt in de 21e eeuw het klimatologische decor zelf op het podium. Velen noemen het 'klimaatverandering', maar het is eigenlijk veelomvattender: we staan aan het begin van een totale herstructurering van het aardse systeem. 'Welkom' in het Antropoceen!

Het Antropoceen is een wetenschappelijke term die sinds 2000 - waarin de Nederlandse geoloog Paul Crutzen de term introduceerde - de gemoederen flink bezighoudt. 'Antropo' is het Griekse woord voor mens, 'ceen' een wetenschappelijke aanduiding voor een geologische tijdvak (om een idee te krijgen van de schaal waarop we praten: het vorige tijdvak, het Holoceen, duurde meer dan 11.000 jaar). In gewone mensentaal betekent dit zoiets als 'het geologische tijdperk van de mens'.

Een vrij ongelukkige term, want hij is makkelijk verkeerd te interpreteren. We hebben het hier namelijk niet over zoiets als de 'mens als heerser over de planeet', zoals opportunisten het nog wel eens interpreteren. Integendeel zelfs, het tegenovergestelde zou wel eens het geval kunnen worden. De term 'Antropoceen' duidt dan ook eerder op de enorme geologische impact die de mens op het aardse leefsysteem heeft, waardoor het fundamenteel aan het transformeren is naar een veel onberekenbaardere en minder gastvrije leefomgeving. Noem het dus eerder het tijdperk waarin de mens, als deze niet snel leert buigen, zal worden overheerst.

In de context van het Antropoceen kan overigens moeilijk van 'de mens' in algemene zin worden gesproken. De mensheid is immers helemaal geen universele gemeenschap, maar een verdeelde en meerkoppige soort met diverse belangen en invloeden. De een heeft (in eerste instantie) veel te winnen bij behoud van de stand van zaken (denk aan diverse multinationals en regeringen), de ander veel te verliezen als 'de mensheid' doorgaat op dezelfde voet (denk aan een arme boer in de droge woestijn van Darfur, of dichter bij huis: de door hitte en bosbrand geteisterde Zuid-Europeaan).

Vox maakte twee jaar geleden, op basis van een wetenschappelijk artikel van de Amerikaanse politicologe Charli Carpenter, een mooie en slim gevonden vergelijking met de serie Game of Thrones. Want wie tussen de scènes doorkijkt ziet namelijk dat de serie niet alleen een imaginaire wereld oproept, maar stiekem ook een allegorie is op klimaatopwarming.

Carpenters analyse is als volgt: terwijl de diverse rivaliserende koninkrijken, van Huis Lannister tot Huis Targaryen, hevig met elkaar in de weer zijn om de macht in de Zeven Koninkrijken, komt er ergens halverwege het verhaal een nieuwe maar veel grotere speler in het spel: de White Walkers. Dit groeiende legioen van humanoïde wezens (ze hebben een menselijke lichaamsstructuur, maar zijn buitenaards), die vanuit het koude Noorden ('behind the wall') snel oprukt, vormt een bovennatuurlijke en immanente dreiging voor de mensheid als geheel. Waar de White Walkers komen verandert zelfs letterlijk het weer. De White Walkers staan volgens Carpenter dus symbool voor een niet-menselijke en destructieve kracht: klimaatopwarming.

Tekst loopt door onder de video.

Vox filmpje: Game of Thrones gaat stiekem over klimaatverandering.

En er zijn nog meer aanwijzingen. Want ook in de serie zijn er 'nobele lieden' (lees: politici) die veel te druk zijn met elkaar rivaliseren, waardoor de dreiging van de komende White Walkers niet serieus genoeg wordt genomen of zelfs wordt afgedaan als een niet-bestaande legende (lees: hoax). Dan is er nog de Night's Watch, een groep heldhaftige wachters (lees: de klimaatwetenschappers) die in het verre noorden bij een grote ijsmuur het rijk beschermen tegen de gevaren achter de muur en de verwoestende kracht van de White Walkers van dichtbij hebben gezien.

Jon Snow, de voormalige commandant van de Night's Watch en nu Koning van het Noorden, reist het rijk af om iedereen (met weinig succes) te waarschuwen voor het aankomende gevaar. Achter die muur bevinden zich overigens niet alleen de White Walkers, maar ook de Wildlings of de zogeheten Free folk (lees: klimaatslachtoffers): een nomadisch volk dat als eerste de gevolgen ervaart van de destructieve aard van het veranderende omgeving (steeds kouder en killer klimaat en schaarser wordende voedsel- en hulpbronnen).

De serie is uiteraard nog bezig, dus we weten niet hoe het afloopt. Zal het de rivaliserende groeperingen lukken zich te verenigen tegen de gemeenschappelijke dreiging? Of wordt hun eigen honger naar macht de collectieve doodsteek? Het zal spannend worden. Volgens Carpenter is Game of Thrones in ieder geval een collective action story: het stelt dat de zeven strijdende families het beste hun krachten kunnen bundelen, maar laat tevens zien hoe moeilijk dit is in de bestaande gouvernementele structuren.

Tekst loop door onder het beeld.

Een dreigende White Walker met zwaard in Game of Thrones (HBO).

'Winter is coming', luidt de gevleugelde uitspraak in de serie. Vervang 'winter' door 'zomer' en je bent weer terug in de realiteit. Hoe zal het leven straks zijn onder het nieuwe klimaatregime? De eerste zweepslagen van dictator 'Aarde' worden in ieder geval al zichtbaar. Extreme hittegolven in Zuid-Europa en de Balkan, verzuring van de oceanen, massale extinctie van diersoorten, explosieve wereldwijde toename van teken (door warmte), zeespiegelstijging en ga zo maar door. Het lijstje wordt almaar groter.

Als niet-menselijke dictator zal het aardse leefsysteem steeds nadrukkelijker – of wij dat nu willen of niet - ons toekomstige leven letterlijk gaan dicteren. Dit vraagt niet alleen om aanpassing, maar ook om fundamentele herbezinning van wat het betekent om mens te zijn op planeet Aarde.

Ik maak in ieder geval alvast een eerbiedige buiging voor de nieuwe heerser.