Op 29 oktober overleed de acteur Matthew Perry. Hij was vooral bekend van de hitserie Friends, waar hij de charmante en humorvolle Chandler Bing speelde. Voor zijn fans was hij meer dan een personage, hij was een vriend. De plotselinge dood van Perry raakte zijn fans dan ook diep. Als mediaconsumenten gaan we relaties aan met de mensen die we op het scherm zien. We leren ze kennen, soms jarenlang, en zonder dat we het door hebben worden ze onderdeel van onze sociale omgeving. Dr. Monique Timmers is emotie- en mediaonderzoeker en doet onderzoek naar parasociale interactie en relatievorming met mediakarakters. ‘Van een fictief karakter zie je eigenlijk bijna meer dan van je echte vrienden.’
Rouwen om iemand die je niet kent? Dat komt door de parasociale relaties die we opbouwen met mediakarakters, legt emotie- en mediaonderzoeker Monique Timmers uit.
"Chandler is samen met de andere personages eigenlijk onderdeel geworden van het leven van mensen."
Hoe kijkt u als emotie- en mediaonderzoeker naar de reacties op de dood van Matthew Perry?
“Hij is natuurlijk een acteur, Matthew Perry, maar hij speelde een rol. Chandler in Friends. Ik denk dat de meeste mensen eigenlijk reageren op die rol in Friends. Die serie heeft tien seizoenen gehad en is ook op Netflix te zien, waardoor er ook weer een nieuwe generatie is die naar hem gekeken heeft.
Friends was populair omdat de serie gehoor gaf aan hun doelgroep. Mensen van dezelfde leeftijd, die ook uit huis gaan en dezelfde dingen meemaken. Chandler is samen met de andere personages eigenlijk onderdeel geworden van het leven van mensen.
Bij parasociale interactie en relatie is het zo dat je een eenzijdige relatie met iemand opbouwt die je via de media leert kennen. Met Chandler kan je dat heel duidelijk doen. Je kunt wanneer je wilt naar de serie op Netflix kijken en het karakter liet heel veel van zichzelf zien. Ontwikkeling, zwakheden, relatievorming enzovoort. Je bouwt dan zo'n relatie op omdat je eigenlijk zijn authenticiteit prettig vindt. Dat maakt dat je een sociaal-emotionele connectie opbouwt.”
Hoe kan je vrienden worden met iemand die niet bestaat?
"Van een fictief karakter zie je eigenlijk bijna meer dan van je echte vrienden. Je ziet diegene bijvoorbeeld ook in zijn eentje ergens mee tobben. Eigenlijk heb je toegang tot de gedachtewereld van die ander. Dat maakt dat je je heel makkelijk kan relateren aan zo'n karakter. En dat is dan natuurlijk ook de bedoeling, anders kijkt niemand naar zo'n serie.
Als je dan zo'n langlopende serie hebt met enorme ontwikkelingen, en je ziet zoveel van iemand, dan kan het zijn dat je echt een vriendschap ervaart. Maar je vergeet een beetje dat het eenzijdig is, want hij kent jou helemaal niet."
Is een parasociale vriendschap te vergelijken met een echte vriendschap?
"Bij interactie met een vriendin of een buurvrouw, moet je daar aandacht aan besteden. Er kunnen ook moeilijkheden zijn. Dat heb je natuurlijk niet bij een eenzijdige relatie. Je kunt lekker op de bank zitten en het gevoel hebben dat diegene er voor jou is, zonder dat je daar iets voor hoeft te doen. Dus je leert iemand kennen, maar je draagt niets bij aan die relatie. Als je het hebt over persoonlijke ontwikkeling, sociale ontwikkeling, sociale vaardigheden, enzovoort, die oefen je niet. Stel je bent nog jong en in ontwikkeling, dan zou ik aanraden om niet alleen maar parasociale relaties te hebben. Zorg dat je ook echte vriendschappen vormt, want dat vereist wat meer van jezelf."
Neemt dat ook wel eens extremen aan?
"Ja, maar dat zijn echt uitzonderingen. We kennen natuurlijk allemaal stalkers die geloven dat ze een liefdesrelatie hebben met iemand, maar dat komt niet veel voor. De meeste mensen die naar een serie kijken en daarvan genieten, ontwikkelen waarschijnlijk een parasociale interactie met de hoofdpersoon. Ik denk niet dat je dat snel in de gaten hebt, behalve misschien als de serie is afgelopen.
Tijdens het kijken ervaar je allerlei emoties en gevoelens. Je moet natuurlijk lachen, maar je kunt je ook soms echt ergeren, of misschien zelfs een beetje verdrietig worden. Als je dan klaar bent met kijken, is die persoon onderdeel van jouw mentale systeem geworden. En als de serie dan ophoudt ga je iemand ook echt even missen, want die persoon is onderdeel geworden van je sociale omgeving."
Dr. Monique Timmers is psycholoog en emotie- en mediaonderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. Ze richt zich onder andere op parasociale interactie- en relatievorming met mediakarakters.
Hebben vooral eenzame mensen parasociale relaties?
"Er is een vooroordeel dat mensen die eenzaam zijn sneller een parasociale relatie opbouwen, maar het hangt niet samen met eenzaamheid. Sterker nog, mensen die juist sociaal zijn en al veel vrienden hebben, hebben ook de neiging om die relaties met mediafiguren op te bouwen. Dat komt denk ik omdat wij sociale wezens zijn, die in interactie gaan zodra we met anderen zijn. Als je heel sociaal bent en dat heel makkelijk kan, dan kan je dat ook heel makkelijk met media doen. Ook mensen die een grote behoefte hebben om ‘erbij te horen’ ontwikkelen sneller en vaker parasociale relaties."
"Uit onderzoek blijkt dat het verdriet en die rouw bij parasociale relaties een echte emotie is. De een voelt dit sterker dan de ander. Matthew Perry is natuurlijk zelf echt overleden, maar zelfs als er een karakter in een serie overlijdt, en de acteur gewoon nog leeft, kan je dat al voelen."
Gaan we influencers ook als vrienden zien?
"Op sociale media is de kans op het ontstaan van een parasociale relatie nog groter. Als een influencer iets op Instagram post, ziet dat er hetzelfde uit als wanneer een vriendin iets zou posten, omdat het op hetzelfde platform gebeurt. En je kunt op elk moment van de dag hun profiel bekijken en zelfs op hun posts reageren. Hierdoor wordt de illusie dat je echt met diegene in interactie bent groter. Dit zag je bijvoorbeeld toen influencer Jessie Jazz Vuijk was bevallen. Haar vriend Kaj Gorgels moest toen op zijn sociale media vertellen dat alles goed met haar gaat, maar dat ze voorlopig nog niks wil posten en in de baby-bubbel wil blijven.
Toen dacht ik: ‘He?’ Alsof zij daar verantwoording voor moet afleggen. Dat is natuurlijk onzin, want het is niet dat je daar recht op hebt. Ze is gewoon iemand die zelf mag bepalen wat ze deelt. Maar haar volgers zien haar als een vriendin, en als je een tijdje niks van een vriendin hoort ga je je ook afvragen of alles wel goed gaat."
Zijn parasociale relaties een teken van deze tijd?
"Door sociale media is de kans op parasociale relaties groter, maar het fenomeen bestaat al veel langer. De theorie is ontwikkeld in de jaren ’50. Dat ging toen om mensen die voor het eerst een televisie hadden en iedere dag naar een nieuwslezer keken die vertelde wat er in de wereld gebeurde. Die nieuwslezer zagen ze dagelijks en werd voor ze haast onderdeel van het huishouden. De kans op parasociale interactie is nu wel veel groter. Dat komt omdat we een groot deel van de dag via schermen leven. Het ontstaan van een parasociale interactie is dan bijna niet te vermijden, tenzij je geen media gebruikt."
Is de rouw die de fans van Matthew Perry ervaren te vergelijken met de rouw van iemand die je echt kent?
"Uit onderzoek blijkt dat het verdriet en die rouw bij parasociale relaties een echte emotie is. De een voelt dit sterker dan de ander. Matthew Perry is natuurlijk zelf echt overleden, maar zelfs als er een karakter in een serie overlijdt, en de acteur gewoon nog leeft, kan je dat al voelen. Dan is wat je ziet fictie maar zijn gevoelens net zo echt als wanneer je iemand in je eigen omgeving verliest. Het kan zijn dat de periode van verdriet wat korter duurt, maar het zijn weldegelijk echte gevoelens. Het is echt rouw. En het verdriet van anderen versterkt dat natuurlijk ook. Stel je voor dat je lid bent van een fanclub en je bent allemaal van slag, dan versterkt dat elkaar. Denk bijvoorbeeld aan prinses Diana, toen stond half Engeland voor dat hek in Londen te huilen."