Wat we kunnen leren van verketterde ideeën in tijden van een zingevingscrisis

"Ik studeerde klassieke gitaar aan het conservatorium en was altijd geïnteresseerd in muziek. Toen ik een keer bij een concert zat, veranderde er iets in mijn bewustzijn. Het gitaarspel raakte me zo, dat ik iets begreep wat ik eerder nog niet had begrepen. Maar ik snapte niet zo goed wat dat was. 

Ik had altijd al moeite met het idee dat kunst alleen maar een soort veredeld amusement is. Muziek kan iets overdragen wat niet in gewone rationele taal is over te dragen, maar wat wel echt over de werkelijkheid gaat. Wat gebeurt er eigenlijk met je tijdens zo’n muzikale ervaring? Die vraag interesseerde me. Zo kwam ik uit bij de esoterische stromingen. 

Deze stromingen en ideeën houden zich bezig met niet-waarneembare, niet in woorden overdraagbare kennis. Die ervaring, die ik ken als een muzikale ervaring, bleek heel centraal te staan in allerlei stromingen in de oudheid, zoals de hermetica. Ik ben me toen gaan interesseren voor al die stromingen, tradities en ideeën waarvan ik merkte dat er in de academische wereld geen aandacht voor was."

"Als je esoterie en spiritualiteit zegt, dan denken mensen aan zweverigheid. Maar de ideeën in de esoterie leggen de nadruk op ervaringen die je niet altijd in woorden kan uitdrukken, een haast spirituele ervaring die je ook kan voelen bij het luisteren van muziek. Dat is ook gelijk het probleem. We zijn gewend dat we waarnemingen altijd in woorden moeten uitleggen, door dat rationele denken. 

De esoterie werd een vergeten terrein van denken werden, waardoor we spirituele ervaringen ook minder goed herkennen en er geen woorden aan kunnen geven.

Al dit soort ervaringen zijn we onder esoterie gaan scharen, maar deze stromingen bevatten niet één idee, maar een label dat we plakken op een doos waar we een heleboel ideeën en stromingen in hebben gestopt."

"In de afgelopen 2000 jaar heeft er een geleidelijk proces plaatsgevonden waarbij bepaalde vormen van kennis als acceptabel werden gezien en andere niet. Dat ging met name snel vanaf de Renaissance, vanaf de 15e eeuw, wanneer je een opleving van het esoterische gedachtegoed ziet. Maar vlak daarna komt het protestantisme op. Die denkers beschouwen al de esoterische aanhangers juist als bijgelovigen en ketterij. Er ontstaat een enorme polemiek tussen die twee manieren van denken. 

Vervolgens nemen de Verlichters de argumentatie van het protestantisme over, maar zij zetten zich ook af tegen religie en theologie. Ze gebruiken alleen andere termen. Waar de protestanten het esoterische gedachtegoed gevaarlijk en demonisch vonden, vonden de Verlichters het onzinnig. Toen de moderne wetenschap zich daarna ontwikkelde, is er geen verder onderzoek meer gedaan naar esoterisch gedachtegoed. Dat had te veel te maken met emotie en niet-waarneembare zaken, dus de ideeën werden verworpen. Ik vind het als onderzoeker onterecht dat dit soort denken in de prullenbak is gegooid. Het maakt deel uit van de cultuur waar wij als mensen uit zijn voortgekomen."

"Religie is meer gericht op de gemeenschap en spiritualiteit op het individu. Waar religie meer gaat over het geloven in bepaalde doctrines, dogma’s en overtuigingen - waarbinnen altijd een hiërarchie aanwezig is - is spiritualiteit meer gericht op praktijk en ervaring."

"Je vindt ontzettend veel kwakzalvers binnen de esoterische stromingen, want er kan geld mee verdiend worden. Maar dat vind je elders ook. Ga maar eens kijken naar de grote megakerken in Amerika. Dat is geen esoterie, dat is de traditionele christelijke religie. Ik denk dat kwakzalverij een algemeen probleem is van onze neoliberale samenleving, niet iets specifieks voor esoterie."

"Ze zijn altijd populair geweest, maar er zijn er zoveel. Dan is New Age weer populairder en dan astrologie. Er wordt de laatste jaren vaak door journalisten gezegd dat astrologie bijvoorbeeld in opmars is. Ik denk dat dat gezichtsbedrog is. Want ik hoor eigenlijk al sinds ik met deze stromingen bezig ben dat er een toegenomen belangstelling voor astrologie zou zijn. Het is er steeds, maar het neemt nieuwe vormen aan. 

Social media hebben wel een groot effect. Je kan elkaar sneller vinden online en je algoritme kan al snel uit filmpjes over kristallen bestaan, als je daarin geïnteresseerd bent. Maar er zijn ook samenzweringstheorieën die esoterisch gedachtegoed bevatten, die mensen vinden elkaar online."

"Ik denk dat de meeste problemen waar we momenteel mee te maken hebben, inclusief de zingevingscrisis, uiteindelijk het gevolg zijn van de doorgeslagen neoliberalisering. Alles is commercie geworden. 

Maar dat laat natuurlijk een enorme leegte achter. Door middel van astrologie kan je bijvoorbeeld begrijpen waarom bepaalde dingen in je leven gebeuren en voel je een zekere mate van controle. Je kan bepaalde structuren herkennen in je gedrag. De aantrekkingskracht daarvan is psychologisch heel begrijpelijk. Of het waar is, is een tweede. Maar als mensen daar wat aan hebben, vind ik het onterecht om mensen die in astrologie geloven weg te zetten als vaag en gek. Die stromingen appelleren aan heel normale menselijke behoeftes. Dus ja, het zou kunnen dat mensen bij die stromingen terechtkomen door een zingevingscrisis."

"Ik geloof niet in het napraten van anderen en mij hebben deze stromingen een kritische houding opgeleverd. Mijn boodschap is daarom: probeer de reikwijdte van je denken te vergroten. Het is goed om op de hoogte te zijn van welke denkvormen er nog meer zijn. Neem een beetje afstand van die automatische demonisering van alles wat esoterie is. Er is een heleboel in dit gebied te vinden waar je inspiratie uit kunt halen, waar je wat van kunt leren. De ideeën kunnen je helpen met het begrijpen van de wereld om je heen."