Waar geloof je in als je niet in God gelooft?

"Ik heb een missie met dit boek: ik vind dat we meer aandacht moeten hebben voor atheïsme en wat het betekent om een atheïst te zijn. In deze tijd is het heel erg nodig dat atheïsten ruimte innemen in het publieke debat. Aan de ene kant zie je namelijk dat populistisch rechts steeds meer aan het geloof hangt.

Met name in de Verenigde Staten, waar het republicanisme verweven raakt met een extreme vorm van het Christendom, white christian nationalism. Aan de andere kant, de radicaal linkse kant, zie je dat religie bijna synoniem is geworden met afkomst. Vanwege  identiteitsdenken en het omarmen van diversiteit is religiekritiek heel lastig." 

"Uit onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau uit 2022 blijkt dat toen voor het eerst meer dan de helft van de mensen, 55%, aangaf dat ze ongelovig zijn. Dat is maar een kleine meerderheid. ‘Ongelovig’ is ook een vrij brede categorie. Een deel daarvan zegt wel iets te geloven, de ietsisten, terwijl atheïsme betekent dat je niet in een goddelijke schepping gelooft. 

Sterker nog, op dit moment zie je onder jongeren een trend om zingeving weer bij God te zoeken. Ze gaan bijvoorbeeld weer naar de kerk, bekeren zich tot de Islam, of gaan op zoek naar hun Joodse identiteit.

Het is ook een pamflet omdat ik wil laten zien dat zingeving zonder God prima kan. Atheïsme is een negatieve term, je gelooft ergens niet in. Maar wat ben je dan wel?  We moeten atheïsme positief invullen, want het heeft een grote rijkdom aan ideeën."

"Ja, ik denk het wel. Toen ik twintig was studeerde ik filosofie en de zogenaamde four horsemen (Richard Dawkins, Christopher Hitchens, Sam Harris en Daniel Dennett -red.) waren heel populair. Zij definieerden heel scherp wat atheïsme is en hadden een heel biologische en rationele kijk op het leven, waarin de rede prevaleert.

 De twintigjarige Stine vond het geweldig als Christopher Hitchens naar Amsterdam kwam.  Maar de Stine van nu heeft veel meegemaakt in het leven en denkt dat we ons als atheïsten niet meer hoeven te definiëren als anti-religieus, zoals die vier ruiters deden, maar meer als a-religieus. We moeten als atheïsten meer handvatten bieden voor waar je wel in kunt geloven en de brug slaan met gelovigen. "

"Ik heb een heel leuke suggestie van Rik Peels opgepakt, die een boek heeft geschreven over atheïsten. Hij is zelf gelovig en zegt: ga eens op zingevingsdate, ga in gesprek met iemand die wel gelovig is en wissel uit hoe het komt dat je in A of B gelooft. Je hoeft dan niet te gaan bekvechten over het al dan niet bestaan van God – dat kan best leuk entertainment zijn, maar het levert weinig op. Hij moedigt je ook aan om je zingevingsbiografie op te schrijven, na te gaan welke momenten bepalend zijn geweest voor hoe je tegen dingen aankijkt en waar je in gelooft. Ik heb dat in Goddeloos ook gedaan."

"Het begint natuurlijk al bij je ouders, wat zij je meegeven. Als je niet naar de kerk gaat en niet te horen krijgt dat God bestaat, dan is dat voor jou heel vanzelfsprekend. Een moment dat voor mij ook bepalend was, was mijn reis vanuit de middelbare school naar Rome. Toen we al die katholieke overdadige kerken bezochten, voelde ik vooral veel machtsvertoon.

Ik begon een afkeer te ontwikkelen van religie, met name vanwege dat conservatieve aspect van veel religies. Er zijn meer van die momenten, bijvoorbeeld dat ik bij een humanistische omroep ging werken. Ik ben daarom best activistisch geweest in het recht om niet te geloven. Ik wilde ook opkomen voor mensen die van hun geloof vallen en het moeilijk hebben, omdat ze worden uitgestoten door hun gemeenschap."

"Ja, ik denk het wel. Op een gegeven moment realiseerde ik me, na jaren op de universiteit, dat mijn hoofd een eigen leven leidde, maar dat ik ook nog een lijf had. Ik ben toen een yoga-opleiding gaan doen en maakte kennis met de Oosterse filosofie, het boeddhisme. Daar heb ik zoveel rijkdom ervaren dat ik besloten heb dat ik best inconsequent mag zijn en me mag laven aan spirituele ideeën. Ik begrijp nu ook beter dat een gemeenschap en een culturele traditie veel kunnen bieden. Een spirituele atheïst, noem ik mezelf ook nu."

"Heel praktisch betekent het dat ik mijn dagen begin met yoga en meditatie. Ook heb ik bij mijn yoga-opleiding veel geleerd over rituelen. Vaak wordt gezegd dat atheïsten geen rituelen hebben, zoals je die bijvoorbeeld in de kerk hebt als je gaat trouwen of als een kind een bepaalde leeftijd bereikt. Ik heb geprobeerd om combinaties van rituelen te maken. Met mijn dochter heb ik bijvoorbeeld een ritueel gedaan toen ze zeven werd. We hebben op kaartjes alle dingen opgeschreven die ze mooi of moeilijk vond in haar leven tot dan toe. Daarna hebben we samen gezongen en kaarsjes aangestoken. Zo hebben we de overgang naar een levensfase geritualiseerd. "

"Als atheïst krijg je vaak de vraag hoe dat werkt, zingeving zonder God. Welke handvatten heb je dan? Voor mij zijn kunst en cultuur inderdaad heel belangrijk, daar vind je veel ideeën over een goed en mooi leven. Dat noem ik cultuuratheïsme. 

Ik ben geboren in Denemarken en Pippi Langkous is een voorbeeld van de culturele traditie waarmee ik opgegroeid ben. Pippi leeft op in een ouderloos universum, de kinderen moeten zelf bepalen wat het goede is om te doen. Zij is brutaal en zoekt grenzen op, waardoor ze erachter komt wat ze wel en niet kan en wat ze vindt. Dat eigenwijze en eigengereide is een heel Scandinavisch principe. Je hebt de wijsheid in jezelf. 

In dat Scandinavische cultuuratheïsme vind je veel humanistische waarden terug, zoals zelfredzaamheid, autonomie en het belang van onderwijs en het gesprek aangaan met anderen."

"Apatheïsme – een term die ik leende van Rik Peels – klinkt alsof het je niet interesseert, maar ik denk dat die mensen juist op zoek zijn naar zingeving. Er is een enorme gecommercialiseerde zingevingsmarkt: doe deze cursus en dan heb je dit gefixt. Terwijl veel zingeving over het onmaakbare gaat. Hoe ga ik om met verlies? Wat doe ik als ik me niet goed voel? Daar is misschien geen quick fix voor.  

In mijn podcast Zin van de Dag geef ik allemaal korte zinnen die handvatten bieden voor het leven. Zoals ‘Haast je langzaam’ van Erasmus. Zo veel complexiteit in één zin. Wat is je langzaam haasten dan? Waarom zei hij dat? Toch begrijp je het meteen, het is een grappige aansporing voor hoe te leven. En die vind je overal in de cultuur en filosofie.

Uiteindelijk gaat het erom je zoektocht en je twijfel te omarmen. De zin van het leven is er niet, die ligt niet vast. Er is niet één antwoord, er is geen dominee die je kan vertellen hoe het zit. Nee, de wijsheid zit in jezelf. Vertrouw daarop. Alles is er al."