Filosoof Marjan Slob is de nieuwe Denker des Vaderlands. De komende twee jaar zal zij die eretitel gebruiken om filosofie aantrekkelijk te maken voor een breed publiek. ‘Ruim denken’ is daarbij is daarbij haar motto: "Filosofie geeft mij een bijna fysiek gevoel van vrijheid en lucht."

Ruim denken. Zoals haar voorgangers hun denkerschap invulden vanuit bijvoorbeeld tegendenken, constructief meedenken, tussendenken, publiek denken of nadenken, zo wil filosoof Marjan Slob de komende twee jaar ruimte maken door te denken. “Dat kwam al snel bij me op. Voor mij is filosofie de ruimte voelen, en ik heb die ruimte ook nodig. Dat is bijna een fysiek gevoel van vrijheid en lucht. Een weidsheid die mij het gevoel geeft dat de wereld groot is, dat het bestaan groot is, dat het denken groot is, dat een hart groot kan zijn."

Slob was er dus snel uit hoé ze invulling wilde geven aan het Denkerschap. Minder vanzelfsprekend was voor haar dát ze Denker des Vaderlands zou worden. “Ik heb daarover getwijfeld. Kan ik die rol wel belichamen, vroeg ik me af. Ik ben eerst en vooral een denkende schrijver en heb een introverte kant. Ik vind het leuk om op een podium te staan en met mensen in gesprek te gaan, maar ik heb ook tijd nodig om te dromen, te denken, mijn woorden te zoeken en te kiezen en bij te schaven. Gaat de tijd daarvoor niet in het gedrang komen, als het de bedoeling is dat ik me zo vaak in de openbaarheid ga vertonen?"

Wat gaf de doorslag om het toch te doen?

"Toch wel dat ik het een heel eervolle erkenning vind. En ook dat ik een drijfveer en missie voel om mijn liefde voor en mijn geloof in het belang van de filosofie uit te dragen. Om te reflecteren op wat een leven goed maakt en wat samenleven goed maakt. Ik denk dat heel veel mensen met die vragen leven, maar dat ze te weinig publiekelijk gesteld worden. Daar hoop ik iets in te kunnen betekenen."

Je wilt het ruim denken op verschillende manieren invullen, namelijk politiek, fysiek en spiritueel.

"De politieke dimensie gaat over meerstemmigheid. Hoe kunnen we de publieke ruimte zo maken dat meerdere stemmen daarin kunnen formuleren en articuleren wat voor hen belangrijk is? De politiek moet vaak scherp kiezen en ik denk dat het articuleren van de verschillende waarden die verschillende stemmen naar voren brengen belangrijk is, zodat er een weloverwogen maatschappelijke keuze tussen die waarden gemaakt kan worden. Zodat mensen ten minste zien welke waarde aan die keuze ten grondslag ligt en waarom dat de voorkeur heeft op een bepaald moment, boven andere waarden. Ik denk dat als mensen gehoord worden en het voor hen belangrijke verhaal kunnen vertellen, dat ze de grootheid hebben om te accepteren dat ze niet altijd hun zin zullen krijgen. Dat is ook niet erg. Zolang maar niet altijd dezelfde mensen hun zin krijgen en anderen niet, natuurlijk."

"Als mensen gehoord worden, hebben ze de grootheid om te accepteren dat ze niet altijd hun zin zullen krijgen."

Marjan Slob
Is het niet zo dat we juist heel veel stemmen horen, maar dat de gemeenschappelijkheid ontbreekt?

"Ik denk dat die gemeenschappelijkheid er wel is, maar dat we te veel de nadruk leggen op de verschillen. Mensen delen dezelfde biologische behoefte aan warmte, voedsel, veiligheid, vreugde en de nabijheid van anderen. Natuurlijk zijn er verschillen tussen mensen, maar laten we niet vergeten dat we zoveel delen. En wat belangrijk is, is dat meerstemmigheid geen zin heeft als er niet geluisterd wordt. Als iedereen maar roeptoetert, dan zijn er wel veel stemmen, maar dan is er geen communicatie, geen betekenis. Er zal geluisterd moeten worden willen we iets met die stemmen kunnen doen. Je hoeft het niet met iemand eens te zijn, maar wel de oprechte intentie hebben om iemand te willen begrijpen."

Wil je zelf een luisterend oor zijn of mensen leren luisteren?

"Ik wil mensen helpen luisteren. En ik denk dat dit begint bij het zelf bieden van een luisterend oor. Mensen ontspannen als er naar ze geluisterd wordt en staan dan op hun beurt ook meer open om zelf te luisteren. Daar wil ik aan bijdragen."

Zijn er specifieke stemmen die we nu te weinig horen?

"De stem van de natuur, maar ook de stem van groepen die sociaaleconomisch zwakker staan. Het is verdrietig dat zij niet tot bloei kunnen komen binnen de omstandigheden die er nu zijn. Politiek loopt via taal en mensen die geoefend zijn in taalgebruik hebben een voorsprong. Het is voor mij bijna een soort filosofisch activisme om mensen die minder talig zijn te helpen om woorden te vinden waarmee ze hun waarden een plek kunnen geven in het publieke debat."

Marjan Slob (1964) is filosoof, spreker en publicist. Van haar hand verscheen onder andere Hersenbeest, waarmee ze in 2017 de Socratesbeker voor het beste Nederlandstalige publieksfilosofie boek won, De lege hemel, dat de J. Greshoff-prijs voor essay won, en Door de bomen het huis. De komende twee jaar is zij Denker des Vaderlands, wat sinds 2011 een initiatief is van Stichting Maand van de Filosofie. Slob volgt als Denker des Vaderlands filosoof Paul van Tongeren op. 

Een andere manier waarop je het ruim denken uitwerkt is fysiek.

"Dat gaat over ruimte in letterlijke zin. We verdringen elkaar op de grond, op het aantal vierkante meters dat Nederland telt. De meest heikele politieke kwesties van het moment gaan op zijn minst deels over het feit dat we elkaar de grond betwisten. Ik denk aan mensen die meer natuur willen, die tegenover mensen staan die meer ruimte willen voor ondernemen of voor woningbouw. Op zich allemaal respectabele verlangens, maar ze zitten elkaar nu wel in de weg. Ik voorzie – en daar hoef je geen futurist voor te zijn – dat de debatten daarover alleen maar scherper zullen worden. Ook hier geldt dat we inzichtelijk moeten maken op grond van welke idealen, verlangens, waarden en op basis van welk toekomstig Nederland, we welke keuzes maken. Als je dat niet goed uit kan leggen, dan zullen we elkaar alleen maar meer in de haren gaan vliegen."

Hoe kan de filosofie daarbij helpen?

"De filosofie kan die afweging niet maken, maar wel helpen te zoeken naar dat inspirerende verhaal. We hebben heel intelligente ingenieurs in Nederland, maar die hebben het niet zo vaak over de vraag wat een goede inrichting van de ruimte is, en waarom. Daar zijn ze niet in getraind en daar voelen ze zich ongemakkelijk bij. Architecten hebben die traditie wat meer, maar ook zij zouden baat kunnen hebben bij de hulp van filosofen. En ik denk ook dat de politiek het lef moet hebben om met zo’n verhaal te komen. Dat hoeft geen gemeenschappelijk verhaal te zijn, want niet iedereen zal zich erin kunnen vinden, maar wel een verhaal voor de gemeenschap."

"Ik denk dat de politiek het lef moet hebben om met een inspirerend verhaal te komen, met een visie voor Nederland."

Marjan Slob
De derde dimensie aan het ruim denken is een spirituele. 

"Dat is een reflexieve dimensie. In mijn denkende leven ben in altijd geïntrigeerd geweest door de binnenwereld van mensen, de manier waarop mensen zichzelf ervaren. Het is zoiets enorms dat de mens georganiseerde materie is die ook nog eens over zichzelf kan nadenken. Dat we plannen en dromen voor onszelf kunnen hebben over wat we willen worden maar nog niet zijn, maar ook dat we soms dingen doen die we van onszelf niet begrijpen. In zekere zin vallen wij mensen dus niet met onszelf samen. Dat gegeven proberen te doorgronden is een constante in mijn denken."

Hoe verhoudt zich dat tot het ruim denken?

"Ik denk dat het belangrijk is om in die binnenruimte meerdere stemmen van jezelf te kunnen horen. De mens is geen monolithisch gegeven, de meerstemmigheid zit in ons. Ik ben daar zelf een voorbeeld van: ik voel een drive om Denker des Vaderlands te zijn, maar er is ook een deel van mij dat alleen gelaten wil worden en wil dromen. Wil je een goed en rijk leven leiden, dan is het belangrijk dat je jezelf dat toestaat en accepteert dat die tegenstrijdige impulsen echt allemaal in jou zijn. Als je ze niet onderdrukt, maar ernaar luistert, dan is dat ook het begin van luisteren naar anderen. Psychoanalyticus Jacqueline Rose zegt het mooi: ‘Denken is: in staat zijn om de ambivalentie van die innerlijke meerstemmigheid te verdragen en te onderzoeken’. Denken is dus niet: één standpunt verdedigen. Kiezen voor één standpunt is eigenlijkheel saai. Dat is het einde van denken."

Het publieke debat wordt gekenmerkt door voors en tegens. Hoe ga jij daar verandering in brengen?

"Dat weet ik nog niet, dat zal gaan met vallen en opstaan. De sleutel is dat ik niet zozeer het publieke debat zal opzoeken, maar de dialoog. We hebben het debat veel te belangrijk gemaakt, ook in de journalistiek. Terwijl in de dialoog de echt spannende dingen gebeuren. In de dialoog weet je het nog niet, kun je onderzoeken en kwetsbaar zijn. Daar wil ik graag zijn. Ik wil geen expert zijn die gaat vertellen hoe het zit. Zo zie ik de filosofie ook niet. Het gaat erom in dialoog te gaan en al luisterend proberen te verwoorden wat er voor ons nu toe doet. Niet overtuigen, maar construeren. Bouwen aan een nieuwe gedeelde realiteit."