Wat zo wezenlijk is aan de mens, is dat ons verhaal nooit af is

Wat het wezen van de mens is. Niet de makkelijkste vraag.
'De mens is een dier, maar een dier is geen mens. Ergens is er een verschil, een onderscheid. Daar de vinger op leggen, dat is de 64.000 dollar-vraag. Het is een vraag die filosofen, humanisten en biologen bezighoudt. Tik het woord 'mens' in op Wikipedia en je vindt: 'een tweevoetige primatensoort uit de familie Hominidae.' Inderdaad, we zitten op dezelfde tak van de evolutionaire boom als de orang-oetan en de chimpansee, maar er is nog wel wat meer te vertellen over de mens. Wat is onze oorsprong? Wat was het punt waarop we losbraken uit het dierenrijk? En welk spoor is daarvan gevonden en nog te vinden?'

Je bent op zoek gegaan naar de missing link?
'Samen met een groep studenten van de Universiteit Leiden, waar ik in 2016 gastschrijver was, heb ik aan de hand van schedels gezocht naar de tussenvorm, waarvan je kunt zeggen dat het geen aap meer is, maar ook nog geen mens. Na het werk van Charles Darwin gonsde het in Europa van die ontbrekende schakel. Le lien manquant in het Frans, das fehlende Glied in het Duits, ofwel the missing link. Het is de mens op de drempel van menswording. Dat is filosofisch interessant, want als je het hebt over menswording, wat is er zo specifiek menselijk aan de mens? Is dat taal, rechtop lopen, zelfbewustzijn, schaamte, de beheersing van het vuur? Van het mammoetstrand dat ontstond na het opspuiten van zand voor de tweede Maasvlakte tot de grotten van de Ardennen, waar 95.000 jaar het Neanderthaler-kind rondliep waarvan we nu het DNA kunnen uitlezen, zijn we op zoek gegaan. Steeds met de vraag: wat maakt ons nou zo eigenaardig?'

Je schrijft ook over de destructieve kant van mens.
'Als je op de Maasvlakte bent, of in de Maasvallei onder Luik, dan valt op dat we nestbevuilers zijn. Homo sapiens heeft zijn leefomgeving totaal vergiftigd en verziekt. De industrie bij Luik is een woud van fabriekspijpen. In de jaren 30 zijn daar verstikkingsdoden gevallen: 60 tot 70 mensen zijn in een koude nacht omgekomen omdat de giftige damp bleef hangen. Dat is toch wel typisch, dat je zelfs de lucht die je inademt, vervuilt. In het Maasdal sprak ik Wilhelmina van Loon, een geologe die me vertelde over een Neanderthaler-meisje dat in de streek geleefd had. Tegelijk liet ze me de jodiumpillen zien die ze krijgt voor als de kerncentrale van Tihange − ook daar in de buurt − ontploft. Die pillen bieden bij een kernramp bescherming tegen schildklierkanker. Ook heeft ze de instructie gekregen om de snelweg te nemen, weg van de Tsjernobylachtige ramp die zich zou kunnen voltrekken. Welke diersoort deelt jodiumpillen uit, geeft dergelijke instructies?'

We maken dingen die zich tegen ons keren?
'Termieten bouwen termietenheuvels, bevers bouwen beverburchten. Dat is heel ingenieus. Mensen bouwen waterstofbommen, dingen die zich tegen je keren, als soort. Ik denk graag over de mens als een diersoort die is losgebroken uit het dierenrijk. De 25 duizend dieren die op de lijst met bedreigde dieren staan, wie hebben die te vrezen? De mens.'

Is het alleen maar kommer en kwel?
'We hebben een soort januskop. We kunnen prachtige dingen maken: de Afsluitdijk, het melkmeisje van Vermeer. We zijn goed in maken én breken. Dat we als soort zo'n Maasvlakte kunnen aanleggen, daar voel ik plaatsvervangende trots voor. Eén van de ontstaansverhalen van de mens is dat hij door te jagen en door oorlog te voeren mens is geworden. Andere paleo-antropologen wijzen erop dat er geen andere soort is die een gehandicapt Neanderthaler-Kind 10 jaar oud laat worden. Zo'n kind moet in leven zijn gehouden door soortgenoten, gevoed en beschermd. In een kudde op de savanne of in de Oostvaardersplassen gaat een zwak beest als eerste dood. Dus is zorg voor zwakken niet juist de kracht van de mens? Dat idee staat haaks op het beeld van de mens als een jager en een krijger.'

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Cover van het boek Wij, de mens (foto: Querido Fosfor).

Is er met zoveel verscheidenheid wel iets te zeggen over het wezen van de mens?
'In het Bio Science Park kregen we de belangrijkste schedels te zien van mensachtigen; aan de ene kant de schedel van een chimpansee, aan de andere kant die van de homo sapiens. Daartussenin alles wat er aan oermenstypen gevonden is. Tastbare, schedelharde bewijzen van de evolutie. Van die hologige schedels die jou aankijken. En je staart terug. Dan zegt de een dat uniek aan de mens is dat we ons eten koken. Dat we gebruik maken van vuur. Een ander wijst op het feit dat we het DNA-molecuul ontrafeld hebben en zelf in de evolutie kunnen ingrijpen. Veel interessanter vind ik dat welk schedeltje je ook op tafel legt, de vinders, de duiders, wij allen, dat zó hebben opgewreven en gepoetst tot ons eigen wereldbeeld erin weerspiegelt. In 150 jaar oermenskunde is het mensbeeld dat in die schedels gezien wordt al een aantal keer over de kop geslagen. De duiding is zo vaak en zo drastisch herschreven, zelfs over een en hetzelfde schedeltje, dat je vooral moet concluderen dat de mens een betekeniszoekend dier is. We dichten toe. En we zijn gedoemd tot continu hertekenen, herschijven. Het is nooit af. En dat vind ik eindeloos fascinerend.'

Waarom is dat fascinerend?
'Als het eindig zou zijn, of af, dan kun je inpakken. Of met je vingers op tafel gaan trommelen. In al mijn vezels voel ik me dat betekeniszoekende dier. Een kind geef je te eten, een dak boven het hoofd, maar ook een verhaaltje voor het slapen gaan. Dat is moedermelk, dat is essentieel. Dat kun je niet weglaten. Gelukkig is dat verhaal nooit af en is er meer dan één verhaal.'

Moet je dan concluderen dat de vraag naar het wezen van de mens geen antwoord kent?
'Ik heb de wetenschap hoog en er is wel degelijk een opeenstapeling van kennis en inzichten, die overdraagbaar is, via onderwijs, bibliotheken, het internet. Die opeenstapeling werpt licht op herkomst, maar het is geen definitief licht, geen absoluut licht. Je kunt die schedels wegen, je kunt ze dateren. Maar zodra je er betekenis aan gaat toedichten, begeef je je in het domein van de filosofie. Het enige dat je kunt concluderen is dat het stellen van die vraag, wat het wezen van de mens is, heel dicht bij het wezen van de mens ligt.'

Frank Westerman live zien spreken? Op 10 maart geeft hij een Brainwash Talk in de Brakke Grond in Amsterdam. Meer informatie en kaartverkoop vind je hier.