Avonturenfilms zijn ongekend populair. Wat verklaart het enorme succes van in het oog springende voorbeelden als de laatste Star Wars en Marvel-films? Is het louter escapisme, je willen verliezen in een andere wereld, of is er meer aan de hand?

In The Hero with a Thousand Faces (1949) vergelijkt Joseph Campbell heldenverhalen uit verschillende religies, culturen en tijdperken. Hij betoogt dat vrijwel alle mythes een fundamentele structuur delen. Eerst komt de - tot dan doodgewone - hoofdpersoon erachter dat hij voorbestemd is om een kosmisch kwaad te verslaan. Hoewel hij in eerste instantie nee zegt, zwicht hij toch en gaat onder toeziend oog van een mentorfiguur op pad. Al snel boekt de held de eerste overwinningen, maar minstens even snel komen er verleidingen die hem van zijn pad proberen te halen. Dit leidt tot een dieptepunt, waar de held weer uit opklimt, om uiteindelijk het kwaad te verslaan en er met de beloning, de buit, vandoor te gaan. Vervolgens keert de held terug naar zijn normale bestaan, maar is voor altijd getekend door zijn reis.

In deze universele mythische cyclus staat alles in dienst van het te bereiken doel, van de positieve ontmoeting met een mentorfiguur zoals Obi-Wan Kenobi in Star Wars, tot de negatieve verleiding die de held uiteindelijk sterker maakt in de vorm van Luke Skywalkers verzoeking tot de Dark Side. Andere voorbeelden van films die aan deze structuur beantwoorden zijn Lord of the Rings, Harry Potter en The Matrix. Sterker nog, wie een lijst van films die het meeste geld in het laatje hebben gebracht erbij pakt, zal snel tot de conclusie komen dat bijna alle financieel succesvolle films min of meer dit format volgen.

Hoewel de populariteit van avonturenverhalen doorgaans onder het tapijt van het escapisme geveegd wordt, blijft de vraag over waarom deze formule zo succesvol is. Volgens Campbell is dat geen toeval. Volgens hem verbeelden de verhalen de levensfasen die iedere persoon doorstaat. Het avontuur wordt zo het proces van volwassen worden en door middel van een rite de passage een plek krijgen in de samenleving.

Tekst loopt door onder de foto.

© Brainwash

Foto: John Gibbins.

Anderen argumenteren dat de structuur eigenlijk evolutionair is: de schat die gevonden moet worden of de prinses die geschaakt moet worden zijn metaforen voor eten verzamelen en de soort in stand houden. En zo zijn er meer verklaringen, maar vrijwel alle hebben gemeen dat de verhalen iets zeggen over onze werkelijkheid. Maar: hoe zit dat in de huidige samenleving waar niet iedereen een vaste plek heeft of moet ploeteren om te overleven? Het idee dat opzienbarende gebeurtenissen in onze levens de structuur van een avontuur hebben, is nog steeds prominent aanwezig in onze cultuur.

Dat wil zeggen: we beschouwen episodes uit ons leven als een soort reis waarbij iedere gebeurtenis slechts in dienst staat van iets dat bereikt dient te worden. Voorbeelden hiervan zijn de manieren waarop we de levens van bekende mensen beschrijven. Denk aan het softwaregenie dat wegens een briljant idee stopte met zijn studie aan Harvard, om na vele tegenslagen een van de rijkste mensen op aarde te worden. Hier is het ook zo dat de tegenslagen er uiteindelijk voor gezorgd hebben dat het doel bereikt is. Ze zijn vormend geweest voor zijn karakter.

Hetzelfde motief passen we ook toe op het interpreteren van onze dagelijkse levens. Denk aan het idee dat voorgaande relaties slechts oefeningen waren om uit te komen bij de ware, of dat je door het maken van een verre reis jezelf zult vinden. Allemaal voorbeelden van hedendaagse avonturen waarbij elke gebeurtenis slechts betekenis heeft in het licht van degenen die erop volgen, om uiteindelijk bij de 'buit' uit te komen: de ware liefde, of echte zelfkennis.

Dit is echter meteen waar de schoen wringt: avonturen zijn alleen succesvol als het doel van het avontuur bereikt wordt. Dit zijn precies de succesverhalen die wij blijven vertellen, alsof het de normale manier is waarop levens zich horen te ontwikkelen. Er zijn echter ook een heleboel mensen wiens avonturen niet slagen. Voor iedere Steve Jobs zijn er talloze mensen die niet succesvol geworden zijn nadat ze stopten met hun studie.

Dat is de crux van het avonturenverhaal: het is wel fictie, maar geen fictie over een ander universum. In het avontuur schuilt de illusie dat levens zich volgens een vast plot voltrekken, of dat plot zich nou afspeelt op aarde, midden-aarde of in een sterrenstelsel hier ver vandaan.

meer weten?

Deze tekst is een vooruitblik op het boek Avonturen Bestaan Niet van filosofen Simon Gusman en Arjen Kleinherenbrink, dat eind deze maand uitkomt.