Overbevolking: het taboe dat toch maar eens besproken moet worden

Is het een taboe om over overbevolking te praten?
'Ja, het is echt een taboe. Misschien dat het de laatste jaren iets verminderd is, maar in het algemeen reageren mensen erg vanuit hun emotie als het over dit onderwerp gaat. Ik heb zelf drie aanvragen ingediend voor onderzoek naar de ethiek van voortplanting in een mondiale context. Die aanvragen worden eerst beoordeeld door andere, specialistische wetenschappers en vervolgens door een jury. De beoordeling van de wetenschappers was in twee gevallen uitstekend, maar het lukte de jury niet om er onbevangen naar te kijken.'

'Ze reageerden emotioneel of trokken totaal voorbarige conclusies. Ik zou de Chinese eenkindpolitiek gaan verdedigen, of we zouden een overheid krijgen die ons vertelt hoeveel kinderen we precies mogen hebben. Dat zijn twee zaken die ik moreel niet te verdedigen vind. Ook bij lezingen die ik over dit onderwerp gaf op internationale ethiek conferenties, waren er mensen die dit een moeilijk onderwerp vonden om op een onbevangen manier over na te denken. Andere filosofen die naar bevolkingsvragen onderzoek doen hebben gelijkwaardige ervaringen. Mensen reageren vaak emotioneel op dit onderwerp. Veel reacties zijn ad-hominem, op de man en gaan niet in op de inhoud.'

Hoe is dat te verklaren?
'Mensen associëren het onderwerp met eugenetica, rasverbetering, en het roept ook een neokoloniale nasmaak op. En ik denk dat die zorgen ook begrijpelijk wel zijn. We lopen het risico dit vraagstuk te agenderen zodat we het niet over andere zaken hoeven te hebben. Zo zijn er mensen in de klimaatsdiscussie die het alleen maar over overbevolking willen hebben. Terwijl het maar de vraag is of dat de prioriteit zou moeten zijn. De aandacht richten op de toename in bevolkingsomvang in het zuidelijk deel van de wereld is misschien een manier om de ongemakkelijke vragen over onze eigen levenswijzen niet te hoeven stellen. Bijvoorbeeld wie de ecologische crisis heeft veroorzaakt? En welke landen zijn op dit moment politiek niet in staat om hun veel te hoge CO2-emissies drastisch te verminderen?'

Tekst loopt door na de afbeelding.

Strandgangers in Zandvoort (foto: ANP/Rick Nederstigt).

Hoe zouden we het er wel over moeten hebben?
'Het ligt complex. Bevolkingsgroei veroorzaakt uitdagingen of moeilijkheden voor mensen die nu en later zullen leven, en ook voor andere dieren en ecosystemen. Voor mensen die nu leven is het een probleem omdat bevolkingsgroei het landen moeilijker maakt te ontwikkelen. Bovendien is deel van het probleem dat er nog steeds miljoenen vrouwen geen toegang hebben tot effectieve anticonceptie, terwijl ze op dit moment niet zwanger willen worden. Daarnaast is het voor landen moeilijker zich te ontwikkelen, als de bevolking snel toeneemt, en vooral als er heel veel jonge mensen zijn die geen perspectief hebben.'

'Bevolkingsomvang is ook van belang voor toekomstige generaties, voor wie het moeilijker zal zijn op een leefbare aarde te wonen als we met meer mensen zijn. Hoe meer mensen op aarde, hoe moeilijker het wordt om er voor te zorgen dat iedereen een goed leven kan hebben, terwijl we tegelijkertijd de roofbouw op onze ecosystemen stoppen. En het is ook helder dat als wij als menselijke soort steeds meer ruimte innemen. Dit bedreigt andere soorten en ook planten en ecosystemen. De biodiversiteit neemt snel af, en het aantal soorten dat uitsterft neemt toe. We moeten daarom dit vraagstuk niet negeren, maar van alle kanten bestuderen en geen haastige conclusies trekken.'

Worden er nu wel haastige conclusies getrokken?
'Ja, zowel de conclusie dat het niet nodig en niet wenselijk is hierover te praten, als ook de conclusie dat bevolkingsgroei het enige echte probleem is in de ecologische crisis, zijn veel te simpel. Maar daarom de discussie te willen stoppen lijkt me niet verstandig. De duurzaamheidproblematiek is zo urgent dat je alle zeilen moet bijzetten. Uiteraard moeten we inzetten op een zo snel mogelijke energietransitie, én op het veel zwaarder belasten van vervuilende consumptie zoals vliegen en vleesconsumptie. Dat is vooral nodig omdat dit op korte termijn iets kan opleveren.'

'Een kleinere bevolkingsomvang vooral kan helpen op langere termijn. Bovendien moeten we de kwestie van bevolkingsomvang niet los zien van mondiale armoede en ongelijkheid. Gemiddeld heeft een Europeaan een consumptiepatroon dat vele malen vervuilender is dan de meeste Afrikanen, wat totaal niet te rechtvaardigen is. Wij hebben een groot deel van het broeikasgasbudget van de aarde opgemaakt. We zeggen nu tegen de landen in ontwikkeling dat ze moeten ontwikkelen zonder broeikassen uit te stoten. Dat wordt als behoorlijk stuitend ervaren − en terecht.'

'Tegen die achtergrond is het een terechte vraag of een discussie over 'overbevolking' onze juiste prioriteit is. Het mag vooral niet ingezet worden om de aandacht af te leiden van waar de morele opdrachten voor mensen in rijke landen liggen. Dat is het inperken van de macht van de fossiele industrie, het versnellen van de energietransitie, het investeren in technologische oplossingen, het kritisch evalueren van onze consumptiepatronen, het zwaar belasten van vervuilende consumptie, en het ondersteunen van effectieve armoedebestrijding en energietransities in arme landen.'

Zouden we wel iets moeten doen, tegen overbevolking?
'Als het om bevolkingsgroei gaat, ligt de sleutel bij de positie van meisjes en vrouwen. Om bevolkingsgroei af te remmen moet je de kansen voor vrouwen verbeteren. Door het onderwijs voor vrouwen te verbeteren en hun ontwikkelingskansen te geven, blijken de geboortecijfers te dalen. Bovendien is dit beleid dat we sowieso zou moeten uitvoeren − of het nu goede ecologische neveneffecten heeft of niet. Ik vind dat het een mensenrecht zou moeten zijn dat elke vrouw over de anticonceptie kan beschikken die zij wenst. Niet alleen in ontwikkelingslanden, trouwens. In alle landen, ook bij ons, zouden vrouwen gratis toegang moeten hebben tot de vorm van anticonceptie die ze zelf verkiezen.'

Dus nog geen Chinese eenkindpolitiek?
'Nee. Dat is helemaal niet nodig als we de positieve maatregelen écht zouden inzetten. En bovendien is het niet moreel te rechtvaardigen omdat het een inbreuk is op lichamelijke integriteit. Met onderwijs en effectieve toegang tot anticonceptie heb je twee vogels in één klap. Je geeft vrouwen waar ze moreel recht op hebben en het heeft positieve ecologische effecten. Maar daarnaast moeten we het bevolkingsvraagstuk in het grotere verband blijven zien van extreme armoede, mondiale ongelijkheid, en van het feit dat de rijke landen in zeer grote mate verantwoordelijk zijn voor de ecologische crisis. Je kunt de problemen niet los zien van elkaar.'

Filosoof Ingrid Robeyns was te gast in de eerste aflevering van een nieuw seizoen van Het Filosofisch Kwintet van Human. De hele aflevering over overbevolking kijk je hier terug.