Waarom empathie een slechte raadgever is

Iedereen kan 'm zich nog wel voor de geest kan halen: de foto van het aangespoelde jongetje Aylan. Deze foto bracht grote groepen mensen op de been die voelden dat er een grens bereikt was. Velen wilden opeens iets doen voor vluchtelingen: kleding inzamelen, welkomstcomités organiseren, en zelfs vluchtelingen in huis nemen.

Je zou kunnen zeggen dat al deze goede wil te wijten is aan een gevoel van empathie dat door de foto van Aylan opgeroepen werd. Als je empathie opvat als het kunnen meevoelen met anderen, het je kunnen verplaatsen in anderen, dan kun je beargumenteren dat de foto van Aylan op basis van een dergelijk gevoel mensen op de been heeft gebracht.

Veel mensen lijken er in het dagelijks leven vanuit te gaan dat besluiten over wat goed is om te doen gebaseerd kunnen worden op dergelijke empathische gevoelens. Maar is dat wel zo verstandig?

Psycholoog en Yale-hoogleraar Paul Bloom stelt dat empathie een slechte raadgever is, en dat we ons er in onze morele besluitvorming niet door moeten laten leiden. Zijn argumentatie komt er op neer dat empathie irrationeel en vooringenomen is, en dat we alleen empathie hebben voor mensen waarmee we ons verwant voelen.

Tekst loopt door onder de video.

Hij illustreert dit onder andere met het volgende voorbeeld uit de neurowetenschap: één proefpersoon houdt zijn hand in een bak met ijswater, en op een hersenscan is te zien welke hersenprocessen er op dat moment plaatsvinden. Een tweede persoon bekijkt de persoon die zijn hand in ijswater houdt, en ook bij deze persoon wordt een hersenscan gemaakt.

Hierbij blijkt dat als de persoon met de hand in het ijswater bijvoorbeeld fan is van hetzelfde voetbalteam als de toeschouwer, de toeschouwer empathie voelt voor de persoon die zijn hand in ijswater heeft en dus enige pijn ervaart. Empathie wordt daarbij voor het gemak gelijk gesteld aan het hebben van dezelfde hersenprocessen.

Is de proefpersoon met de hand in het water fan van een ander voetbalteam, dan is op de hersenscan van de toeschouwer te zien dat deze een vorm van plezier ervaart als de ander pijn heeft. Bloom concludeert daaruit dat we met name empathie voelen voor mensen waar we ons verwant mee voelen, en daarmee dat empathie vooringenomen is.

Die vooringenomenheid is een probleem, omdat dat gevoel van verwantschap irrationeel tot stand komt, net als vooroordelen.

Wellicht ken je het filmpje van een sociaal experiment in een park, waarin blanke mensen een blanke man die een fietsslot aan het doorzagen is het voordeel van de twijfel geven, maar een zwarte man die precies hetzelfde doet vragen of dat wel zijn fiets is en direct de politie bellen. Een blanke vrouw die een fietsslot openbreekt vragen ze zelfs of ze haar misschien kunnen helpen.

Tekst loopt door onder de video.

Deze manier van handelen is niet rationeel, maar gebaseerd op onbewuste vooroordelen. Omdat het gevoel van empathie voor anderen op een vergelijkbare manier tot stand komt als dit soort vooroordelen, is het volgens psycholoog Paul Bloom uit den boze om het als moreel kompas te gebruiken.

Hoe moeten we dan besluiten wat juist is om te doen? Volgens Bloom moeten we ons verstand gebruiken. Hij pleit voor rationele compassie in plaats van empathie. Daarmee bedoelt hij dat we bijvoorbeeld goed na moeten denken over wie onze hulp echt nodig heeft. Maar, hoe je dat precies, goed nadenken over morele vraagstukken?

Daar kunnen de drie grote ethische theorieën die binnen de filosofie gehanteerd worden wellicht een handje helpen. Zowel Aristoteles (deugdethiek), als Jeremy Bentham en John Stuart Mill (utilisme) en Immanuel Kant (plichtethiek) zouden het erover eens zijn dat je je verstand moet gebruiken om morele keuzes te maken, maar over de vraag hoe je dat moet doen verschillen zij hevig van mening.

Je verstand gebruiken dus, en niet afgaan op je gevoel, hoe nobel of empatisch dat misschien ook lijkt te zijn.

Op filosofieweblog Bij Nader Inzien verscheen een uitgebreide reactie op bovenstaande tekst. Je leest hem hier.

Meer over empathie? Bekijk dan ook deze Brainwash Talk van filosoof Roman Krznaric.