Op 12 april 1961 ziet de mens voor het eerst het atmosferische licht. Joeri Gagarin, Rus van geboorte, is de eerste mens in de ruimte. "Ik zie de aarde, ik zie de wolken. Het is zo mooi!", klonk er door de radio. Wanneer Gagarin terugkeert op aarde is het niet het mystieke spektakel van de ruimte waar hij de mond van vol heeft, maar het aangezicht van de aarde in de ruimte. "Circling the Earth in my orbital spaceship, I marveled at the beauty of our planet", concludeert hij. "People of the world, let us safeguard and enhance this beauty, and not destroy it."

Dat waren de jaren zestig. Weinigen namen Gagarin's woorden destijds echt serieus, men zag het eerder als onderdeel van zijn fantasmatische persoonlijkheid. Klimaatverandering was tevens voor het gros van de wereldbevolking nog een ongeboren realiteit. Maar meer dan honderd ruimtemissies verder, lijken Gagarin's woorden te resoneren in de getuigenissen die zijn opvolgers een voor een afleggen. Ongeacht nationaliteit, ras of wereldbeeld, elke astronaut rapporteert bij terugkomst een soortgelijk gevoel van verhoogd bewustzijn en diepgaande vervoering bij het zien van de aarde vanuit de ruimte.

Het overview effect noemt men dit ook wel. De cognitieve verschuiving in het bewustzijn die astronauten ervaren tijdens hun vlucht rond de dampkring. Als de dagelijkse technische en wetenschappelijke werkzaamheden erop zitten, turen astronauten urenlang (ook wel gazing genoemd) door een klein raampje naar deze magische werkelijkheid. Terug op aarde is hun bewustzijn voorgoed veranderd, ze zijn een ander mens geworden.

Verplaats je maar eens in hun schoenen. Je zit in een volledig kunstmatige ruimte, volgepropt met technologische apparatuur, op meer dan 350km boven het aardse oppervlak en dan kijk je naar beneden, naar jezelf, je thuisbasis; een blauwe knikker omhult door een kwetsbaar vernislaagje ozon. Het enige dat tussen jouw leven op aarde en de meedogenloze materie van de ruimte staat (om even in de sfeer te komen: luister hier naar hoe angstaanjagend de ruimte klinkt). Is het dan nog gek dat je al je wetenschappelijke schroom van je laat afglijden en een overtuigd holist wordt?

In de korte documentaire Overview (2013), waarin astronauten vertellen over het eerste moment dat ze de blauwe planeet in de ruimte zagen, beschrijft filosoof en natuurkundige David Beaver deze verschuiving in het bewustzijn als volgt:

"When we originally went to the moon, our total focus was on the moon. We weren't thinking about looking back at the Earth. But now that we've done it, that may well have been the most important reason we went."

De interconnectiviteit van het leven, de aarde als superorganisme (zie Gaia-hypothese), het is voor de astronauten die het live hebben mogen zien zo klaar als een klontje: wij zijn niet gemaakt voor de diepe ruimte, de aarde is onze bestemming. Vanaf dan is er voor deze astronauten nog maar een missie: mensen bewust maken van dit planetaire besef.

Makkelijk is dit niet. Nu de omvang van de ecologische crisis voor ons steeds zichtbaarder wordt staat dit overview effect onder druk en liggen zowel lethargie als escapisme op de loer. Lethargie in de vorm van publieke verlamming bij de gedachte te moeten leren leven op een planetair niveau, escapisme in de verschijning van een commerciële ruimtevaart die de mens (in de toekomst) een ultieme uitweg meent te bieden (in de vorm van een vertrek van de kapotte aarde).

Niet langer is kosmische exploratie het doel van de ruimtevaart, maar staat 'kolonisatie' van de ruimte boven op de agenda. In het oog springend is daarbij met name biljonair Elon Musk die met zijn plannen om Mars te koloniseren van de mens een 'multi-planetaire soort' hoopt te maken. Een megalomaan idee dat de verbeelding prikkelt, maar tegelijkertijd van hoogmoed getuigd. Tevens leidt het de menselijke geest af van wat daadwerkelijk de missie van ons allen zou moeten zijn: de planeet bewoonbaar houden voor de komende generaties (die met 99,99 procent zekerheid niet op Mars zullen leven). Let op: het is uiteindelijk nog steeds makkelijker om dit voor elkaar te krijgen, dan een geheel nieuwe biosfeer op een andere planeet creëren (zie het project Biosfeer 2 voor bewijs).

Aan de ruimtevaart hebben we een aardebewustzijn te danken. Nu de astronautenblik langzaam doorsijpelt tot in ons collectieve bewustzijn, groeit het besef dat het tijd wordt voor de mens om volwassen te worden. Ons geflirt met Mars, als ultieme vorm van escapisme, hoort daar niet bij. Wij hoeven echt niet allemaal astronauten te worden, want op Spaceship Earth (een analogie van de Amerikaanse ontwerper Buckminster Fuller) is iedereen astronaut. Onze planeet is een natuurlijk vaartuig (met een beperkte hoeveelheid 'brandstof') dat rondzweeft in een oneindig heelal en het heeft geen werkelijke uitgang. Laat staan een gebruiksaanwijzing.

meer weten?

Het beeld bij dit stuk is de beroemde foto The Blue Marble, die door de crew van Apollo 17 op 45.000km afstand is genomen in december 1972.