Is een verslaafde verantwoordelijk als hij steelt?

Is een verslaafde dief verantwoordelijk voor zijn gedrag? Deze spraakmakende vraag onderzocht NRC in drie opeenvolgende opiniestukken. De rechterlijke uitspraak was dat deze man verantwoordelijk was voor zijn daad. Maar volgens psychiater Bram Bakker had de man, vanwege zijn verslaving, onvoldoende controle over zijn gedrag en trof hem dus geen blaam.

Rechtsgeleerde Harald Merckelbach reageerde dat iemand met een verslaving voldoende keuzevrijheid en verantwoordelijkheid heeft. Maar deze rechtsgeleerde werd weer op de vingers getikt door een viertal wetenschappers die erop wezen dat breinonderzoek wel degelijk suggereert dat een verslaving iemands' controle en keuzevrijheid in grote mate beperkt.

De communicatie tussen justitie, wetenschap en psychiatrische praktijk verloopt vaak moeizaam wanneer het verantwoordelijkheid van patiënten betreft. Een centrale reden hiervoor is dat de verschillende partijen verschillende dingen bedoelen met verantwoordelijkheid.

Zelfs wanneer een verslaafde onvoldoende controle had op het moment van handelen, en we hem of haar dus geen verwijten kunnen maken, geldt nog steeds dat deze persoon bepaalde vrijheden en verantwoordelijkheden heeft. Iemand kan vaak zelf –met de nodige hulp- verantwoordelijkheid nemen voor zijn of haar gedrag en voor de verslaving. Hiervoor kunnen we iemand dus verantwoordelijk houden zonder de persoon daarbij ook meteen te verwijten dat hij of zij nog niet van zijn verslaving af is gekomen. De patiënt heeft dan dus een soort 'verantwoordelijkheid zonder schuld'.

De tekst gaat verder onder de foto.

Illustratief beeld van een alcoholist (Foto: ANP Xtra, Roos Koole).

Door iemand op deze manier verantwoordelijk te houden respecteer je zijn autonomie. Je erkent namelijk de capaciteiten die iemand, ondanks de stoornis, wel heeft en ziet de ander als een gelijkwaardige gesprekspartner. Dit is wat de rechtsgeleerde waarschijnlijk belangrijk vond. De verslaafde volledig ontslaan van verantwoordelijkheid gaat dan te ver, want je ontkent daarmee zijn autonomie en ontmoedigt bovendien herstel en participatie.

De psychiater en de vier wetenschappers vinden de gedachte dat je een verslaafde net als ieder ander grensoverschrijdend gedrag kunt verwijten, problematisch en onrechtvaardig. Volgens hen kunnen we een verslaafde vaak geen 'verantwoordelijkheid als verwijt' toekennen omdat een verslaving je controle en keuzevrijheid beperkt.

Of de verslaafde in kwestie inderdaad onvoldoende controle had, is natuurlijk iets om verder te onderzoeken. Zoals ontwikkelingspsycholoog Reinout Wiers in zijn stuk benoemt, neemt de mate waarin een verslaving de controle beperkt gradueel toe. Maar dat we een verslaafde in een vergevorderd stadium van de verslaving zijn of haar gedrag niet altijd volledig kwalijk kunnen nemen lijkt plausibel.

In dergelijke gevallen is 'verantwoordelijkheid zonder verwijt' een rechtvaardigere behandeling, omdat het de nuance zoekt tussen het ontkennen van alle autonomie aan de ene kant en het strafbaar stellen aan de andere kant.

Maar het strafrecht kent deze nuance niet. Een veroordeelde wordt schuldig, ontoerekeningsvatbaar, of geëxcuseerd geacht. Geen van deze uitspraken zit helemaal lekker in het geval van de sterk verslaafde dief. De uitdaging is dan om institutionele ruimte te creëren voor deze 'verantwoordelijkheid zonder schuld'.