Drie filosofen over twee minuten stilte

Hoe te herdenken? We legden de vraag voor aan filosofen Maarten Doorman, Daan Roovers en René ten Bos.

Maarten Doorman: In de discussie rond Dodenherdenking zie je twee trends terugkomen. Oorspronkelijk werden alleen de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdacht, sinds 1961 herdenken we alle Nederlandse oorlogsslachtoffers sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. De vraag die terugkeert is of we dat niet moeten uitbreiden. Met ook slachtoffers die niet de Nederlandse nationaliteit hebben, bijvoorbeeld. Daarnaast is er de kwestie wie je nou wel en wie je nou niet slachtoffer noemt. Zijn niet ook Nederlanders die aan de kant van de bezetter stonden, in zekere zin slachtoffer?

Daan Roovers: Ik vind zo'n herdenking van vluchtelingen op het Rembrandtplein een mooi initiatief, maar je moet het niet vermengen met de Nationale Dodenherdenking op de Dam. Doe het op een andere plaats en liefst ook een andere tijd. De grotere sociale verbanden waarin wij leven, worden gevormd en bijeengehouden door collectieve herinneringen, dus vind ik het belangrijk met het oog op die collectieve achtergrond om de officiële herdenking in tact te laten. Als je aan die herinneringen gaat morrelen, verliezen ze hun waarde.

René ten Bos: Je moet niet teveel op een hoop willen gooien. Natuurlijk trek ik me het lot van vluchtelingen aan, maar 4 mei gaat vooral over de Tweede Wereldoorlog, en dan met name over de Holocaust. Nijmegen, waar ik woon, is zwaar getroffen tijdens de oorlog. Ik heb wel mensen gesproken die zich dat nog kunnen herinneren, en voor hen betekent het veel als op 4 mei om 19:30 uur de Waalbrug dichtgaat, voor de herdenking. Ook vrienden van mij gaan daar naartoe. De inhoud van die herdenking moet je beschermen, er moet een zekere vormvastheid zijn. In de discussie over de invulling van Dodenherdenking zie je al een soort leegte ontstaan.

Doorman: Herdenken is een ritueel. Als je het ritueel steeds wilt aanpassen, dan ondergraaf je het. Net als het monument op de Dam, moet het in zekere mate in steen gebeiteld zijn. Natuurlijk zijn we steeds genuanceerder gaan denken over zaken als goed en kwaad, maar zeggen dat er alleen maar slachtoffers zijn van de Tweede Wereldoorlog, is niet goed. De Tweede Wereldoorlog is een geschiedenis van catastrofes, waarvan de Holocaust natuurlijk de grootste is. De Jodenvervolging gaat over moreel handelen, het is een belangrijk referentiepunt voor het denken van nu. Als je dan geen onderscheid maakt tussen daders en slachtoffers, dan ondergraaf je dat morele kader. Daarbij juich ik overigens een officiële Duitse vertegenwoordiging bij de Dodenherdenking toe.

Roovers: Tegelijk moet je de herdenking actualiseren, aanpassen aan de situatie waarin we nu leven. Dat gebeurt ook volop, zoals bij het Theater na de Dam. Dus, ook die vluchtelingen herdenken op het Rembrandtplein, met het oog op 'dit nooit meer': mooi initiatief. Maar dat moet je elders doen, en liever niet op vier mei en om acht uur 's avonds. Waarom niet om acht uur 's ochtends? Die Nationale Dodenherdenking is er voor de slachtoffers van het oorlogsgeweld in de Tweede Wereldoorlog. Iedereen is daar welkom, ook de Duitse ambassadeur, die in 2010 die naar de herdenking wilde komen. Maar je moet niet de focus veranderen: het gaat om de slachtoffers. Een gedicht over een oom die SS-er was, is niet gepast op dat moment. Dat verhaal kan elders verteld worden, of op een andere dag. Alleen zo zorg je ervoor dat de officiële herdenking niet verwatert.

Ten Bos: En vertel dat verhaal vooral ook in schoolbanken, dat is een belangrijke plek om het morele kader te scherpen. Ik zag onlangs nog een onderzoek naar de kennis die kinderen hebben over de Tweede Wereldoorlog. Dat is schrikbarend laag. Daar doe je iets aan op school, en daar leer je kinderen ook iets over vluchtelingenproblematiek en andere crisissen. We moeten er namelijk ook voor waken dat we niet teveel herinneringen en protestmarsen in het leven roepen. Er is een mooie uitspraak van Nietzsche waar ik gecharmeerd van ben. Hij zegt dat je alleen gelukkig kunt zijn als je kunt vergeten. Daar ben ik het wel mee eens. Als je te veel herdenkt, kun je geen gelukkige samenleving zijn. Laten we het vooral schaars houden, en de inhoud beschermen. Dat is ook de enige manier waarop die rituelen betekenis blijven houden.

Maarten Doorman is filosoof, dichter, essayist en criticus. Hij schreef boeken als Rousseau en ik, en De navel van Daphne.

Daan Roovers is Denker des Vaderlands, filosoof, schrijver, programmamaker en als docent verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Ze schreef het boek Mensen maken; nieuw licht op opvoeden.

René ten Bos is voormalig Denker des Vaderlands en als hoogleraar Filosofie verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Van zijn hand verschenen onder andere Dwalen in het Antropoceen en Extinctie.