Hoe ontstaat innovatie? We zijn geneigd te denken dat dit het resultaat is van fundamenteel, (natuur)wetenschappelijk onderzoek, uitgevoerd door knappe, rationele geesten. Technologische innovaties worden als het ware 'ontdekt', zij treden als objectieve feiten aan de mens tevoorschijn.

De Duitse cultuurhistoricus Oswald Spengler bekritiseert dit idee. Volgens Spengler heeft innovatie te maken met een bepaalde mentaliteit achter die technologie, met de 'bezieling' van ondernemende geesten. Dat betekent niet dat ondernemers irrationeel zouden zijn, maar een meer verkennende mentaliteit hebben: zij tasten de horizon en de ruimte af op zoek naar mogelijkheden en avontuur.

De tekst gaat verder onder de foto.

Facebook CEO en oprichter Mark Zuckerberg ontvangt zijn eregraad bij Harvard University in Cambridge (Foto: EPA, Lisa Hornak).

De serie Vikings beschrijft als geen ander hoe deze bezieling een rol speelt in innovatie en techniek. Ragnar Lothbrok, een Vikingkrijger en boer die rond de 9e eeuw in Kattegat, Noorwegen woont, moet van zijn koning ieder jaar plunderen in de Baltische staten. Hij vindt daar weinig tegenstand, en leeft een rijk leven in zijn dorp. Maar dat schaft hem geen genoegen, want Ragnar is gefascineerd door de verhalen van rijken, andere goden en nieuwe koningen aan de andere kant van de oceaan. Iedere keer als hij uitkijkt op zee, exploreert, lichten zijn ogen op en krijgt hij een 'roofdierblik'. Exploratie en exploitatie schuren tegen elkaar.

De tekst loopt door onder de video.

Trailer van de historische dramaserie Vikings

Volgens Spengler is de mens in wezen een roofdier, en geen prooidier. De tactiek van leven van roofdieren is dat van strijd en buit maken, en technieken zijn manieren om buit te maken: de leeuw besluipt zijn prooi, een kameleon verkleurt zijn huid, en beiden slaan opeens toe. Maar anders dan een leeuw of kameleon, staat de mens niet in een onmiddellijke relatie tot de natuur. Hij kan de natuur aan zich onderwerpen, de natuur als buit meeslepen. Daartoe gebruikt hij zelfbedachte technieken: boogschieten met een pijl en boog, metalen zwaarden smeden, machines bouwen om energie op te slaan.

Spengler benadrukt dat we het wezen van de techniek niet vanuit de werktuigen kunnen begrijpen, omdat het niet simpelweg een verzameling van technische objecten is. Talloze technieken hebben namelijk geen werktuig. Denk aan een kameleon die een insect misleidt, een zakenman die een concurrent te slim af is, of een versierder die zijn 'prooi' verleidt. De techniek is de tactiek van het leven, de mentaliteit achter onze werktuigen, het tactische dat ons gebruik van techniek doortrekt. De vorm waarin de mens de wereld naar zijn hand zet door middel van technieken, is wat wij cultuur noemen.

Bij de westerse cultuur hoort volgens Spengler het motief van het individu dat zich als punt opgenomen voelt in een oneindige ruimte, en een drang om die te doorkruisen. Dit motief neemt hij voor het eerst waar bij de Vikingen, met hun avontuurdrang die hen in de 10e eeuw al tot Amerika, Klein-Azië en Noord-Afrika voerde. De moderne venture capitalist, startup-ondernemer en Ragnar Lothbrok zijn met elkaar verbonden: zij verkennen de horizon en de ruimte vanuit eenzelfde bezieling. Hetzelfde motief dat Ragnar de 'oneindige' zee laat doorkruizen, vinden we ook bij startup-ondernemers in Silicon Valley die de internetruimte verkennen, of met hun ideeën van koloniën op Mars of space startups de ultieme grens van de aarde willen doorbreken.

Spengler maakt duidelijk dat mentaliteit belangrijk is voor technologische innovatie. Het internet verandert onze mogelijkheden – we kunnen de hele wereld bekijken en met elkaar in contact staan – maar dat is beweging aan de oppervlakte. Zo is Facebook in handen van Poetin of Erdogan niet zo spannend, en zegt de afwezigheid van tech startups rondom de Mediterrane regio iets over hoe mensen daar denken over technologie.

Dat verklaart waarom creatief ondernemerschap zo lastig van bovenaf te stimuleren is. Innovatieve productie kan je niet afdwingen. Het is niet de rationale geest die tot innovatie leidt, maar de ziel achter technologie. Innovatie is de bezieling van de techniek.