Wat het presidentschap van Joe Biden betekent voor de democratie

'Met de verkiezing van Biden is de democratie voor de rand van de afgrond weggesleurd', stelt schrijver Johan Fretz. 'En ik ben ervan overtuigd dat Biden de enige presidentskandidaat was die van Trump had kunnen winnen. Betrouwbaar, likeable en veilig, maar ook vurig en authentiek. Als er een fascist als Trump aan de macht is, moet je strategisch zijn in welke kandidaat je kiest om hem te verslaan. Alles wijst erop dat Trump nog verder tot afbreuk van de democratie was overgegaan in zijn tweede termijn. Hij heeft zijn minister van Defensie ontslagen, en zet zijn minister van Justitie in voor ongefundeerde aanklachten tegen het stemproces. Het laat zien hoe ver hij bereid is te gaan. Elke andere president was daar al voor afgezet. In de laatste weken van zijn campagne riep Trump 'lock them all up' over Clinton, Biden en Obama. Het opsluiten van politieke tegenstanders gebeurt in autocratische landen als Hongarije, Polen en Rusland, maar niet in Amerika.'

[banner id="4"]

Die houding heeft zijn weerslag op autocratische leiders wereldwijd. Jurist Laura Burgers ziet het belang van Amerika als lichtend voorbeeld van democratie, en wat er gebeurt als dat licht uitdooft. 'Het presidentschap van Trump wordt door China aangegrepen als bewijs dat democratie niet werkt. China verspreidt memes die zeggen: 'Zie je wel, democratie werkt helemaal niet, want dan kan er zo'n idioot als Trump aan de macht komen. Kijk hoe slecht het coronavirus wordt aangepakt, daar zijn wij veel beter in.' Dat is zorgwekkend, omdat niet-democratische systemen zo gelegitimeerd kunnen worden met als argument dat hun uitkomsten beter zijn.'

Met de verkiezing van Joe Biden gaat het dominante verhaal van Amerika niet langer over autocratie, volgens Amerika-correspondent Casper Thomas. 'Amerika kan zich heel snel herstellen. Het nadeel van een presidentschap dat met name door normen wordt ingesnoerd en begrensd, is dat je er gemakkelijk doorheen kan breken. Het voordeel is dat je het ook snel weer recht kan zetten.'

Het is kenmerkend voor autocratische leiders dat zij aan de poten van democratie zagen door de rechtspraak naar hun hand zetten, bijvoorbeeld door loyale rechters aan te stellen. Maar dat Trump significante stappen heeft weten te zetten in het aanstellen van conservatieve rechters, is volgens Thomas geen reden tot zorg. 'Het is zuur geweest voor de Democraten dat Trump drie conservatieve rechters tot het Hooggerechtshof heeft benoemd en conservatieve federale rechters heeft aangesteld door het hele land, maar daarbij zijn geen regels overtreden.'

Thomas noemt het weliswaar hypocriet dat de Republikeinen onder Obama eerst alles in het werk hebben gesteld om een door de Democraten voorgedragen rechter te blokkeren, met het argument dat het aan de volgende president moest zijn, en onder Trump op opportunistische wijze de benoeming van conservatief Amy Coney Barrett nog snel hebben doorgedrukt voor Biden aantrad. 'Maar dat is niet zozeer onrechtstatelijk. Het is eerder een symptoom van een democratie die zich makkelijk lam kan laten leggen. Maar het is tegelijkertijd ook hetgeen wat je voor een autocratie kan behoeden.'

De onafhankelijke rechtspraak is niet in het geding, beaamt jurist Burgers. 'Trump heeft het slim aangepakt door conservatieve rechters te benoemen, wat z'n sporen zal nalaten op de rechtspraak. Maar rechters worden voor het leven benoemd, wat een manier is om hun onafhankelijkheid te garanderen, en zullen zich niet genoodzaakt voelen om loyaal te zijn naar meneer Trump. Een rechter zal nooit zeggen dat zij een Trump-aanhanger is en dat Trump daarom moet winnen. Dat zullen deze conservatieve rechters ook niet doen: zij plegen een procedurele toets, bijvoorbeeld naar de vraag of er verkiezingsfraude gepleegd is. Dat is ook wenselijk: je wilt dat de rechter uitspraak kan doen over de geldigheid van de verkiezingen als er iets mis is gegaan, zoals wanneer er bewijs is voor fraude. Maar in het geval van deze verkiezingen wijst alles erop dat de bewering van fraude onzin is.'

Het vertrouwen in de rechtspraak als belangrijke pijler van de democratie staat echter wel onder druk. 'De rechtspraak is sterk gepolitiseerd in Amerika', zegt Burgers. 'De rechter kan zich achter een beslissing scharen, maar ook een afwijkende opinie ('dissenting opinion') geven. Dan legt zij uit waarom zij het niet eens is met wat andere rechters hebben bepaald. In Nederland werkt het anders. Wij kennen 'het geheim van de raadkamer', waarbij rechters na overleg binnenskamers naar buiten komen met één beslissing die namens hen allemaal geldt. Zo hoor je rechters met één stem spreken, en wordt het recht gepresenteerd als iets wat niet politiek is. Dat vergroot het vertrouwen in de rechtspraak, waar Nederlandse rechters hoog op scoren.

Naast problemen met het vertrouwen in de rechtspraak, is het vertrouwen in het democratische proces ook laag. 'Het pistool dat op het hoofd van de democratie stond is met de verkiezing van Biden weg', concludeert Fretz, 'maar het cholesterol in het obese Amerikaanse democratische lichaam is nog steeds te hoog. Dat meer dan 70 miljoen Amerikanen zo'n autocraat prima vinden en met hun stem lieten merken daar meer van te willen, en een groot deel van hen niet gelooft in de democratische uitslag, laat zien dat er geen quick fix zal zijn. De erosie heeft opgetreden en er moet nog veel gebeuren.'

Thomas kijkt daar anders naar. 'Na de verkiezing van Trump hebben we vier jaar lang gesproken over hoe schokkend dat wel niet was, en probeerden we de betekenis daarvan te duiden. Trump doorbrak een norm, en Biden is conform de norm. Maar als je consequent bent, moet je na de verkiezing van Biden constateren dat Amerika toch een middle of the road, doorsnee, saai en liberaal land is, dat consensus zoekt en kiest voor het oude en vertrouwde. Het grote verhaal van de vorige verkiezingen ging over de winnaar, en dat zou nu ook weer moeten zo moeten zijn. Toch gaat het er nu nog steeds over dat Trump zoveel stemmen heeft gekregen, maar als je naar de electorale uitkomst kijkt is dat niet helemaal eerlijk.'

Fretz benadrukt dat Trump een symptoom is van problemen met de Amerikaanse democratie die al lange tijd niet deugen. 'Denk aan gerrymandering, waarbij kiesdistricten zo worden samengesteld dat Republikeinen met minder stemmen toch de meerderheid behalen. Of de voter suppression, waardoor zwarte (veelal linkse) districten minder makkelijk kunnen stemmen, door de afwezigheid van stembureaus, of door aanscherping van de regelgeving over geldige identificatiebewijzen, waar arme mensen harder door worden geraakt.'

Het ontmoedigen van democratie is volgens Fretz een fundamenteel probleem in de Verenigde Staten, dat niet is opgelost als Trump straks het Witte Huis verlaat. 'Het is veelzeggend dat Democraten in 7 van de 8 laatste presidentsverkiezingen wel de popular vote hebben gewonnen, maar tot 3 keer toe de verkiezingen niet hebben gewonnen. Je kan er grote vraagtekens bij plaatsen hoe democratisch het is als een Republikeinse kandidaat met miljoenen stemmen verliest en toch de verkiezingen wint.'

Thomas merkt op dat het verhaal van de president van onmiskenbaar belang is in de Amerikaanse politiek. 'Eén van de belangrijkste functies van de president is symbolisch: hoe hij praat, wat hij doet, en hoe daarmee de toon wordt gezet voor de rest van de wereld. Biden wordt een symbolische president, die tot in de oneindigheid zal oproepen om nader tot elkaar te komen.'

Wetenschap en kennis spelen een vooraanstaande rol in dat verhaal. 'Voor Biden zal de aanpak van de coronapandemie het begin van zijn presidentschap vormen, waarin expertise van belang is', zegt Thomas. 'Het virus zal niet magisch verdwijnen, maar onder zijn leiding bestaat het probleem weer. Dat is een verademing. Trump politiseerde alles, en Biden zal proberen te depolitiseren. Hij zal de boodschap blijven uitdragen dat het virus niet over politiek gaat: het is niet iets van de Democraten of de Republikeinen. Een masker is geen politiek statement, het is niet bedoeld om je iets af te nemen, maar iets wat we doen voor elkaar.'

Internationale relaties zullen onder Biden herstellen. 'Al was het maar omdat Biden niet zegt dat Europa de vijand is', zegt Thomas. Maar Europa zal permanent voorzichtiger zijn geworden ten opzichte van de Verenigde Staten: het kan gemakkelijk omslaan. De importtarieven zijn onlangs verhoogd, om weer op gelijk niveau met Amerika te komen. Europa houdt de druk erop. De toon van het gesprek is belangrijk, ook voor de democratie. Biden zei in zijn eerste acceptatiespeech dat we elkaar niet meer als vijanden moeten zien, maar slechts als tegenstanders. Dat is wezenlijk.'

Biden heeft wel echt iets te bewijzen, denkt Thomas. 'De verkiezingen zijn net voorbij, en het gaat alweer over het winnen van de gunst van de kiezer in de midterms, en over de vraag of Trump zich in 2024 weer verkiesbaar zal stellen. In Amerika zijn er altijd verkiezingen.'