In Brainwash Zomerradio van Human interviewt presentator Floortje Smit denkers aan de hand van muziek. Hierboven terug te luisteren. Welke nummers zijn vormend geweest voor hun identiteit en denken? Deze lessen kunnen we leren van socioloog Abram de Swaan.

1. Meningen zijn goedkoop

Als je meegesleept wordt in de waan van de dag, is het lastig om grotere, langdurige verbanden te zien. Als socioloog ben ik bevoorrecht geweest dat ik de tijd kreeg om na te denken over de samenleving, zonder dat daar meteen directe praktische aanleiding voor was. Zo kijk ik naar wat er in grote delen van de wereld aan de gang is, om een ander perspectief te verkrijgen op wat er op dit moment in eigen land gebeurt. Het is een privilege als je vrijgesteld wordt om een onderwerp zorgvuldig te bestuderen en diep na te denken, zoals ik tijdens mijn wetenschappelijke loopbaan heb mogen doen. Wat ik ellendig vind is die vreemde uitnodiging, die zich steeds vaker voordoet, om meteen je mening te geven. Je komt het regelmatig tegen bij stukken die in de krant verschijnen, waaronder staat: 'Wat denk je ervan? Geef je mening.'

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Foto: Christian Dubova.

Meningen zijn zeer oninteressant. En meningen die je meteen geeft als je achter de toetsen zit - dat moet je niet doen. Anonieme meningen zijn helemaal niets. Dat is eigenlijk scheten laten in het publieke debat. Het is verstandiger om niet anoniem of spontaan je mening te geven. Dat is een gewoonte geworden, en daardoor laten allerlei mensen ruften in de publieke discussie. Je moet het ook niet serieus nemen, er zijn honderden viezeriken die iedereen uitschelden die met de smoel op tv komt. Dat zijn keurige mensen overdag, maar dan zitten ze op zolder eventjes te typen. Je geeft je mening niet anoniem, we leven niet in een dictatuur. Dus als je je mening geeft, dan zeg je wie je bent. Je wordt er niet voor vervolgd. Ik ben tegen anonieme meningen en eigenlijk ook tegen spontane meningen; je denkt er nog maar een nachtje over na. Je leeft in een vrije democratie. Je mag stemmen, je mag zeggen wat je wil, je wordt verantwoordelijk gehouden, en dat is een voorrecht. Dan moet je niet zomaar in het wildeweg een beetje ouwehoeren. Zoals ik nu...

2. De opkomst van alt-right en jihadisme zijn een reactie op vrouwenemancipatie

Terroristische aanslagen in Europa en de Verenigde Staten hebben de bevolking heftig geschokt. Deze aanslagen worden regelmatig verklaard vanuit het idee van de botsing der beschavingen, waarbij het westen en niet-westerse culturen lijnrecht tegenover elkaar worden gezet en onverzoenbaar worden geacht. Maar in feite is het een strijd tussen de geslachten.

In de afgelopen eeuw in het westen en de afgelopen halve eeuw in het buiten-westen hebben vrouwen een ongelofelijke opkomst doorgemaakt. Als je naar de cijfers kijkt, is dat adembenemend. Maar daar kun je de vraag bij stellen: vinden de mannen dat wel zo leuk?

Dan zie je dat het ressentiment over dat vrouwen opeens praatjes hebben, allerlei functies vervullen op de arbeidsmarkt en de baas spelen over mannen, in zowel religieuze als extreemrechtse kringen een grote rol speelt. De veranderende kansen van mannen en vrouwen dragen bij aan de huidige radicalisering van jongens en mannen, en zowel de opkomst van alt-right en jihadisme zijn een reactie op de vrouwenemancipatie. Hoewel ze niet op een hoop willen worden gegooid, hebben ze veel met elkaar gemeen, wat ze zich soms ook wel eens realiseren. Er zijn veel gelijkenissen. Vrouwenhaat ligt aan de basis van deze bewegingen, maar daar praten ze liever niet over. Het is een beetje gênant om anti-vrouw te zijn.

Er zijn vrij fanatieke strijders die zich tegen allerlei dingen verzetten die vrouwen beschouwen als belangrijke verworvenheden: echtscheiding, anticonceptie, seksuele voorlichting en abortus. Dat gaat er heftig aan toe.

Een van de manieren waarop vrouwen op hun plaats worden gehouden in het patriarchale verleden, in een tijd van onverdunde mannelijke overheersing, was dat meisjes niet mochten ooggluren naar het buurjongetje. In grote delen van de wereld mag dat nog steeds niet, dan moet je de ogen voor je houden. De straf die staat op het kijken naar buurjongetjes, is zoutzuur in je gezicht. Dat is een verschrikkelijke straf. Je hebt gekeken en dan verlies je je gezicht, letterlijk. Het nummer Ma He's Making Eyes At Me van Marie Adams gaat over de enorme opwinding van kijken en bekeken worden.

Niet alleen verlies je als man relatief je positie, want vrouwen worden je gelijken of beteren. Maar je moet ook net doen alsof je er blij mee bent. Toch is het ook bijzonder om mee te maken: de bevrijding van de helft van de mensheid. Nog geen vijftig jaar geleden kon je je nog niet voorstellen dat vrouwen straaljagerpiloot of minister konden zijn, maar dat blijken ze wel degelijk te kunnen. Vrouwen, homoseksuelen, zwarte mensen en arbeiders zijn allemaal uit hun cocon gekomen, en dat nog wel in de korte spanne van mijn tijd van leven. Het is een eeuw geweest van emancipatie.

Tekst loopt door onder de video.

Ma He's Making Eyes At Me door Marie Adams and the Three Tons of Joy.

Naar aanleiding van het #MeToo-schandaal schreef ik een ironische column voor het NRC over het herenrecht, de positie van privilege. Dat vindt dat heren nu eenmaal het recht hebben om in de billen van meisjes te knijpen, een beetje te flirten en zoentjes te geven, en dat die meisjes daar niet teveel over moeten zeuren. Ik leefde me in de geprivilegieerde positie van de heer in, die zich vrijheden permitteerde; zijn herenrecht. Door sommige werd de ironie begrepen, anderen dachten: 'Wat krijgen we nou in NRC, die aardige manier De Swaan?' Het was met een knipoog geschreven, maar zo denken die kerels toch wel een beetje. Je moet er toch op kunnen vertrouwen dat die meisjes een beetje discreet zijn tegenover hun superieuren, vinden zij.

Ik ben geïntrigeerd door de enorme omvang van sommige zaken, zoals Harvey Weinstein en ook bij FOX News. Mensen die tientallen miljoenen schade en meer veroorzaken, die hele privébataljons advocaten en privé-detectives tot hun beschikking hadden. Het bedrijf heeft dat járenlang goedgekeurd. Al die kerels die daar zaten, die hebben toch de rijen dichtgehouden. 'Ja, beetje vreemd die Weinstein, dat kost miljoenen, maar je moet er toch wat voor over hebben...' Hoe werkt dat? Hoe werkt dat in de katholieke kerk met het afdekken van de knapenschenders? Hoe wordt dat in stand gehouden?

Het feit dat zich dit nu in de openbaarheid afspeelt en dat #MeToo zo succesvol is, komt omdat er in de redacties inmiddels vrouwen zitten. Vrouwen bepalen nu mede wat er in de krant komt, vrouwen zitten nu op de advocatenkantoren die deze zaken voeren, vrouwen hebben zeer goed betaalde beroepen en betalen deze actie. Dat is waarom het nu zo om zich heen kan grijpen. Vrouwen hebben een stuk macht veroverd.

3. Het oorlogsverleden is niet grijs, maar bontgekleurd

Ik ben een jood, geboren tijdens de nazi-bezetting. Op mijn derde werd ik in een pleeggezin opgenomen. Dat waren hele lieve, bijzondere mensen. En vooral ook moedige mensen. Er zijn hele moedige mensen in Nederland geweest in die tijd, die zo'n kind opnamen zonder te weten voor hoe lang en welk risico je daarmee liep. Mijn pleegzus van negen heeft haar tanden uit haar mond moeten liegen, want zij begreep dondersgoed wat er aan de hand was.

Het morele kader waar ik mee opgroeide beschouw ik als een groot voorrecht. Het ging niet om tegenstellingen tussen jood of niet-jood, of katholiek of communist, maar om goed of fout. Ik ben niet opgegroeid met morele kaders die zich langs geografische, raciale of religieuze lijnen voltrekken. Wat ertoe deed, was of je de juiste morele keuze had gemaakt, of je moedig of solidair geweest was. De andere groep mensen zou ik inmiddels niet meer als fout bestempelen, ik zie nu dat keuzes vaak veel ingewikkelder zijn en ook toevalliger.

Als je gedeporteerd bent uit Nederland, krijgt het land een andere betekenis voor je dan voor mij, voor wie zoveel moedige mensen hun leven over hebben gehad. 28.000 joden hebben het overleefd door onderduiking. Uit de geschiedenis van Anne Frank leerde ik ook dat zoveel mensen het wel geweten moesten hebben. Dat gold net zo goed voor mij: de meeste mensen zullen geweten hebben dat ik niet zomaar uit een stadje rond Enschede kwam waar gebombardeerd was. Ze zullen wel gedacht hebben: 'dat zal wel een joods kindje zijn', maar hielden toch hun kop dicht. Bij Anne Frank heeft iemand wel gepraat, maar weet ook dat de andere honderd mensen die het vermoedden niets hebben gezegd. Dat doet er toe, dat zegt ook iets. Dus ik heb een gemengd en genuanceerd beeld over Nederland. Er waren goede en foute mensen, en daar zitten weer allerlei gradaties tussen, van goede mensen die foute dingen deden en foute mensen die goede dingen deden. Chris van der Heijden heeft zijn boek Grijs verleden: Nederland en de Tweede Wereldoorlog eigenlijk de verkeerde titel gegeven, dat moet natuurlijk 'bont verleden' zijn. Het was juist een veelkleurig verleden. Grijs verleden suggereert dat er geen betekenisvolle verschillen waren: in het donker zijn alle katjes grijs. Maar de werkelijkheid is juist zo veelkleurig, zo gevlekt.

De Duitse filosoof Hannah Arendt omschreef de verschrikkingen van de Holocaust als mogelijk gemaakt door de banaliteit van het kwaad. Zij deed verslag van het proces tegen SS-functionaris Eichmann en concludeerde dat hij geen gruwelijk monster was, maar een ambtenaar die plichtsgetrouw zijn taken uitvoerde. De sociale omstandigheden zouden heel vormend en invloedrijk zijn, zodanig dat je als je in die situatie terechtkomt, dat je gedwongen wordt dingen te doen die je anders niet zou doen. Dat is zonder meer waar. Maar ik zeg: hoe kom je in die omstandigheden? Dat is een belangrijke vraag. Niet iedereen zit opeens bij de SS, sommige mensen hadden daar geen zin in. Waarom niet?

Daarnaast hebben mensen die zich in vergelijkbare omstandigheden bevonden zich vaak anders gedragen. Hoe komt dat? Dat heeft iets met de persoon te maken. En opvallend is dat na de genocide, na de oorlog, je eigenlijk niets meer van die daders hoort. Ze leven alsof er niets gebeurd is. Ik ben ervan overtuigd dat er toch een conflict was, dat dit er altijd was, en dat het nooit makkelijk gaat. Maar dat conflict is weggewerkt. Waar is het? Het is vreemd dat er van nazi-misdadigers geen enkel geval bekend is die therapeutische of pastorale, kerkelijke hulp zocht. Dat is raar, zou er dan niets aan de hand zijn?

In de Zuid-Afrikaanse procedure met de Waarheids- en Verzoeningscommissie hebben de daders nachtmerries en huilbuien. Als er sociale ruimte wordt gecreëerd waarin daders zich kunnen realiseren wat ze gedaan hebben, kan dat gevoel blijkbaar komen. In Colombia is een soortgelijk procedure gaande met de FARC en regeringsdaders, en daar gebeurt dat ook. Dus er is wel degelijk een verzwegen conflict.

Hannah Arendt schreef een boek over Eichmann met een ongelukkige titel: De banaliteit van het kwaad. Ze bedoelde natuurlijk: de banaliteit van de daders. Daarin heeft ze zich verkeken op de persoon van Eichmann, die ze zag als een radartje in een groter mechanisme. Maar Eichmann was een fanatieke jodenjager, een aartsnazi, die nog door wilde gaan toen Himmler de neus wilde drukken omdat de Russen eraan kwamen. Dat had ze kunnen weten, en later wist ze dat ook wel, maar met haar koppige Duitse kop heeft ze dat niet toegegeven. Dat is kwalijk, een geleerde moet zijn ongelijk kunnen erkennen.

De muziek die Abram de Swaan selecteerde voor Brainwash Zomerradio:

meer weten?

Socioloog Abram de Swaan was te gast in Brainwash Zomerradio, waarin presentator Floortje Smit denkers interviewt aan de hand van de muziek. In de laatste week van juli en de eerste week van augustus te beluisteren op NPO Radio 1 tussen 00:00 en 02:00 uur, en op vrijdagen vanaf 00:30 uur. Ook beschikbaar als podcast (iTunes/Stitcher).