Van hiphop tot gospel: schrijver en jurist Roxane van Iperen laat zich inspireren door protestmuziek, zo bekende ze bij Brainwash Zomerradio van Human. Presentator Floortje Smit interviewde haar over haar denken aan de hand van muziek. We zetten de belangrijkste lessen uit het interview voor je op een rijtje.

1. Literatuur is er om het bewustzijn op te rekken

Vorig jaar verscheen Schuim der Aarde, de debuutroman van Roxane van Iperen. Een verhaal dat zich afspeelt aan de rauwe onderkant van Brazilië. Centraal staat Anjo, een jongetje dat opgroeit in een oude schuur op een oneindige zandvlakte. Het dagelijks leven is voor Anjo een beproeving. 'Ik zag een wereld waarin een kind opgroeit zonder samenleving, dus zonder moraliteit, zonder beschaving. Als dat het beginpunt is, dacht ik, waar eindigt zo'n kind dan?'

Opbeurend is het verhaal niet, maar dat is ook nooit de opzet geweest voor Van Iperen. In een scene die eruit springt, wordt een meisje geroosterd aan een spit boven het vuur. 'Natuurlijk wist ik dat bij dit soort scenes mensen niet zouden lachen, maar dat is ook niet wat ik beoog. Ik wil laten zien dat alles wat je kunt bedenken, gebeurt in dit leven. Ik wil lezers niet makkelijk weg laten komen door dingen net niet te beschrijven, of het verhaal goed af te laten lopen. Ik wil laten zien dat er in deze wereld geen grenzen zijn.'

Met Schuim der Aarde hoopt Van Iperen de lezer weg te nemen uit het Hollandse, burgerlijke bestaan. Een realiteit voor te schotelen die ze nog niet kennen. 'Schrijver Philip Roth zei dat literatuur je bewustzijn moet oprekken. Er is nu een trend dat alles herkenbaar moet zijn, dat je je moet kunnen identificeren met een hoofdpersoon, bijvoorbeeld. Dat is niet wat ik beoog. Ik wil dat de lezer denkt: 'Godskolere, waar ben ik nu beland?''

2. Zo ontmasker je een corrupt systeem

In haar journalistiek werk richt Van Iperen zich vooral op dirty businesses: bedrijven die zich schuldig maken aan schandalen, zoals het geval was bij de sjoemelsoftware van Volkswagen, maar zoals we ook kennen van de creditcrisis. 'Het zijn bijna geen incidenten meer te noemen. Wat ik merkte, is dat misstanden bij bedrijven zich laten beschrijven naar analogie van geweld en onderdrukking door de overheden. We weten dat de top van Volkswagen op de hoogte was van de fraude en dat dit vervolgens is doorgesijpeld in de bedrijfscultuur. Heel veel werknemers, mensen zoals jij en ik, zijn van de fraude op de hoogte geweest, zonder aan de bel te trekken.'

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

In een paginagrote advertentie in de grote dagbladen ging Volkwagen diep door het stof nadat bleek dat er gesjoemeld was met software in dieselmotoren van het merk (foto: ANP, Robin van Lonkhuijsen).

Volgens Van Iperen is dat opmerkelijk, omdat we het idee hebben dat we individueel en autonoom tot onze handelingen komen. Waarom is er dan niemand in zo'n organisatie in staat geweest om goed en kwaad van elkaar te onderscheiden? Het is een vraag die Van Iperen bezighoudt. Vorig jaar sprak ze erover met Martha Huggins, hoogleraar Sociologie aan Tulane University in New Orleans. Huggins deed onderzoek naar zogenoemde torture workers in Brazilië, bijvoorbeeld politieagenten die zich schuldig maakten aan het martelen van verdachten.

'Huggins vertelde dat, net als in het bedrijfsleven, hiërarchie belangrijk is. Het begint met een ideologie, met het idee dat iemand minder is dan jij. Vervolgens gaat dat idee over zoveel schijven, over zoveel lagen in een organisatie, dat niemand zich meer verantwoordelijk voelt, tot aan de politieagenten die de daadwerkelijke martelingen uitvoerden aan toe. Datzelfde principe zie je bij een bedrijf: afzonderlijke medewerkers zijn allemaal van mening dat zij niets verkeerd doen'. De truc is volgens Van Iperen om een corrupt systeem te ontmaskeren, zonder dat je er iemand persoonlijk op aanvalt. 'Anders sluiten ze zich voor je af.'

3. We kunnen wel wat meer Black Rhetoric gebruiken

Naast haar schrijven en journalistieke werk, is Van Iperen actief in het bedrijfsleven. Zo geeft ze bijvoorbeeld cursussen retorica, een vak dat volgens haar onderbelicht is in Nederland. 'We hebben het allemaal over fake news. Tegelijk worden we niet meer goed opgeleid in argumentatieleer, in het kunnen rangschikken van argumenten.' Van Iperen pleit voor de terugkeer van logica in vakkenpakketten op scholen en universiteiten.

'Wat je nu ziet, in de politiek bijvoorbeeld, is omgekeerd denken. Mensen beginnen vanuit een eindpunt: je bent voor of tegen migratie en dat standpunt houd je dan tien of twintig jaar vast. Vervolgens gaan we dan argumenten in de trechter gooien die welgevallig zijn aan jouw opvatting. Dat is niet logisch denken. Logica is zoeken naar progressie door feiten te wegen. Wat zijn alle feiten op dit moment, en waar kom ik dan op uit? Dan kan het zijn dat je nu iets anders vindt van migratie dan vorig jaar, of dan je over drie jaar zult vinden.'

Haar passie voor logica bracht Van Iperen in contact met Black Rhetoric, met 'zwarte retorica'. 'In Nederland is dat vrij onbekend, in Amerika is het veel groter. Zwarte retorica heeft een veel diepere laag dan onze retorica, die teruggaat op filosoof Aristoteles en gericht is op het overtuigen van mensen. Zwarte retorica draait om getting ovuh, om het bereiken van een ander.' Zwarte retorica, zo geeft Van Iperen aan, heeft twee doelen. Ten eerste gaat het over het overtuigen van mensen in het dagelijks leven, zoals wij dat ook kennen in onze retorica. Maar er is meer.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Een optreden van een spoken word artist (foto: Søren Astrup Jørgensen).

'De tweede functie van Black Rhetoric is het bereiken van een spirituele dimensie, een higher ground, eigenlijk. Dat zie je terug in bijvoorbeeld gospel en hiphop. Ik vind dat een hele mooie aanvulling op de eendimensionale retorica die wij kennen, puur gericht op het overtuigen. Ik denk dat wij ook wel iets meer zwarte retorica kunnen gebruiken. We moeten ons weer afvragen hoe we mensen in vervoering brengen, hoe we ze in beweging brengen. Ik schreef dat laatste ook in column voor Vrij Nederland, over de formatie. Het is zo allemaal zo kleurloos, zo weinig visie. Kom met een nieuw verhaal. 'Hou op met het geëmmer over voltooid leven, kom met een plan voor een nieuwe bestaan', schreef ik.'

De muziek die Roxane van Iperen selecteerde voor Brainwash Zomerradio:

meer weten?

Schrijvers en jurist Roxane van Iperen was te gast in Brainwash Zomerradio, waarin presentator Floortje Smit denkers interviewt aan de hand van de muziek die hun leven heeft veranderd. In de laatste week van juli en de eerste week van augustus te beluisteren op NPO Radio 1, ook beschikbaar als podcast.