Menno had er ongeveer twaalf jaar in de gevangenis op zitten. Volgens zijn psychiater had hij een anti-sociale persoonlijkheidsstoornis, wat de oorzaak van zijn criminele gedrag zou zijn. Tot Arts Verstandelijk Gehandicapten Michiel Vermaak hem drie jaar geleden tegenkwam. Hij zag dat Menno een verstandelijke beperking had, en functioneerde op het ontwikkelingsniveau van een kind van een jaar of vier. Al die tijd was hij verkeerd begrepen, en al die tijd zat hij achter slot en grendel.


In de gevangenis gedroeg Menno zich keurig, wat de psychiater 'aangepast gedrag' noemde. 'Alsof hij een soort Hannibal Lecter was, die alleen in de gevangenis rustig was, en zodra hij weer buiten stond weer aan de coke ging, fietsen jatte en agressief was', zegt arts Michiel Vermaak. 'Terwijl de verklaring te vinden was in zijn licht verstandelijke beperking. De gevangenis kan structuur en veiligheid bieden voor deze mensen. Als je buiten staat en de wereld niet begrijpt, en het lijkt alsof iedereen Latijn kletst, dan word je gestresst. Dan kan je rare dingen gaan doen.' Inmiddels heeft Menno twee jaar in een gesloten instelling gewoond om van zijn cocaïneverslaving af te komen, en woont hij in een zorginstelling die hem de structuur, rust en regelmaat biedt die hij nodig heeft om goed te functioneren.

1 op de 8 mensen in Nederland heeft een IQ van 85 of lager. Wanneer er dan ook nog sprake is van sociaal-emotionele problemen, hebben we het over een licht verstandelijke beperking. Mensen met een licht verstandelijke beperking hebben het lastig, omdat ze – gemeten naar de jachtigheid van het gemiddelde bestaan – vaak trager zijn. Daardoor zijn gewone dingen al snel een opgave. Een kaartje voor de trein kopen bij een kaartjesautomaat kan al een enorme worsteling zijn. In Nederland zijn er volgens het Sociaal Cultureel Planbureau ongeveer 1,1 miljoen mensen met een licht verstandelijke beperking, dat wil zeggen mensen met een IQ lager dan 85, die niet sociaal redzaam zijn. Het grootste deel van deze groep komt niet in aanraking met justitie. Maar de cijfers van het aantal delinquenten met een licht verstandelijke beperking verdienen een verklaring omdat ze opvallend hoog zijn: naar schatting 30 tot 45 procent. Als cipiers een rondje maken in de gevangenis, heeft dus ongeveer 1 op de 3 mensen die zij tegenkomen een licht verstandelijke beperking.

© Brainwash

Een licht verstandelijke beperking is lastig te herkennen, zoals het verhaal van Menno illustreert, omdat je bij de meeste mensen aan de buitenkant niets kan zien. Maar deze groep ondervindt problemen met dingen die de meeste mensen heel gewoon vinden: klok kijken, zelfinzicht, nee zeggen, je inleven in anderen, of zelf je vrije tijd invullen. Ze zijn vaak makkelijker te beïnvloeden. Een deel van de mensen met een licht verstandelijke beperking wordt door criminele organisaties voor het karretje gespannen. Ze worden ingezet bij overvallen, fraude, of drugstransport. En lopen een hoger risico om tegen de lamp te lopen, en door onbegrip strenger gestraft te worden.

Toon Molleman is directeur van de Penitentiaire Inrichting in Leeuwarden, en ziet in zijn gevangenis ook dat er misbruik wordt gemaakt van gedetineerden met een licht verstandelijke beperking. 'Ze worden tot loopjongen gemaakt, om dingen te verstoppen, of dingen te verplaatsen. Dat zie je op straat, en dat zie je in de gevangenis. Zo had een van onze gedetineerden vijf flessen Sinas staan, die hij moest bewaren voor iemand. Daar zat stiekem gebrouwde drank in. Nu was hij slim genoeg om niet te vertellen voor wie hij het bewaarde, maar neemt hij dus ook de straf van de ander voor zijn rekening.'

Het besef van wat je gedaan hebt, en het vermogen om naar jezelf te kijken, is bij deze groep kleiner. Arts Michiel Vermaak: 'Als ze iemand hebben geslagen, en je vraagt: 'Heb je er spijt van?' Dan is het antwoord: 'Ja, tuurlijk.' Daarmee is de rechter tevreden. Maar als je doorvraagt, en wil weten waar ze spijt van hebben, dan zeggen ze: 'Dat ik hier sta.'' Dat betekent volgens Vermaak dat we duidelijk moeten uitleggen wat de consequenties zijn van dat soort gedrag, omdat deze mensen dat zelf minder goed kunnen overzien.

'We doen te makkelijk de deur dicht voor mensen met een licht verstandelijke beperking. Deze mensen krijgen in hun leven vaak te maken met teleurstelling en afwijzing. Hoe complexer wij de samenleving maken, hoe meer mensen moeite hebben om mee te doen', zegt Michiel Vermaak. Ze vallen uit in het onderwijs, worden niet goed begrepen, of begrijpen anderen niet precies. Op de arbeidsmarkt kunnen ze niet goed meekomen. Dromen van succes, geld en mooie spullen kunnen ertoe leiden dat criminaliteit de snelle en korte weg voor hen vormt.

Je moet in de gevangenis beginnen als je het leven van deze mensen wil verbeteren en een draaideur-effect wil voorkomen, volgens gevangenisdirecteur Toon Molleman. 'Wij weten de hele dag door wat onze gevangen doen en waar ze zijn. Doordat ze binnen zitten, kunnen we helpen met het structureren van hun leven. We zorgen dat ze gezonde voeding krijgen, en weer in een dag en nacht-ritme komen, waarbij je overdag wakker bent en 's nachts slaapt. Als je niet om 7.30 uur klaarstaat voor de arbeid, moet je in je cel blijven. Dan leer je heel snel om op tijd op te staan.'

Menno heeft twaalf jaar in de gevangenis gezeten. Dat kost gemiddeld 250 euro per dag, ruim een miljoen euro totaal. Een zorginstelling kost ongeveer 150 euro per dag. Zit hij op zijn plek, en het is pure kostenbesparing.

Voor sommigen kan de gevangenis dus een gunstige plek zijn om het leven op orde te krijgen. Voor anderen is het juist een strikte en ontoegankelijke plek, omdat zij de mores en impliciete regels niet altijd snappen. 'Toen wij als onderdeel van een experiment extra bewaarders inzetten die meer tijd namen om dingen uit te leggen, daalde het aantal geweldsincidenten en was er beter contact tussen de bewaarders en de gevangenen', zegt Molleman. Dit is in Leeuwarden, Zutphen, Almelo en Zwolle gedaan, maar wordt ondanks de veelbelovende resultaten nog niet structureel toegepast.

'Er is nog veel te winnen op het gebied van goede begeleiding van deze groep mensen', zegt Michiel Vermaak. 'Menno heeft 12 jaar in de gevangenis gezeten. Dat kost gemiddeld 250 euro per dag, ruim een miljoen euro totaal. Een zorginstelling kost ongeveer 150 euro per dag, ongeveer €657.000 in 12 jaar tijd. Dat scheelt bijna een half miljoen euro. Dat is pure kostenbesparing. En dat gaat niet alleen over harde euro's, maar ook de overlast voor de samenleving, en het welzijn van de cliënt verbetert. Wij zijn er allemaal bij gebaat dat we hier sterker op inzetten.'

*Uit privacy-overwegingen is de naam van Menno gefingeerd.

In het Human-radioprogramma De publieke tribune praat presentator Coen Verbraak verder met Arts Verstandelijk Gehandicapten Michiel Vermaak, en directeur Penitentiaire Instelling Leeuwarden Toon Molleman. Aan tafel schuiven ook ervaringsdeskundige Ramazan, en lector licht verstandelijke beperking en jeugdcriminaliteit Hendrien Kaal. Hierboven te beluisteren.