Wat maakt iemand een moordenaar? Hoe kan iemand in staat zijn om zijn eigen familie om het leven te brengen? Het zijn vragen die criminoloog Marieke Liem niet loslaten. Zij zoekt naar de mens achter de moordenaar, en wil de onmacht die eruit spreekt, ontrafelen. Aan de hand van muziek spreekt ze erover met Johan Fretz in de podcast Brainwash (abonneer je via Apple, Spotify, of RSS-feed).

Waar komt jouw fascinatie voor moord vandaan?

'In mijn studententijd werkte ik als student-assistent bij een hoogleraar Forensische Psychologie. We kregen toen een telefoontje van iemand die een familielid had gevonden bij een familiedrama: een man die zijn vrouw en kinderen om het leven had gebracht, en daarna zijn eigen leven had beëindigd. Het familielid worstelde met vragen en wilde weten hoe dit had kunnen gebeuren met iemand die zo dichtbij hem stond, die hij zo goed dacht te kennen. Wij konden destijds geen bevredigend antwoord geven, maar ik heb me wel in deze thematiek vastgebeten.'

Gezinsdodingen worden niet altijd uit woede gepleegd. Vanuit de dader bezien is het beter als de slachtoffers niet meer leven, want het leven heeft zoveel ellende in petto.

Wat zou je nu tegen deze man zeggen?

'Ik zou beginnen met een vorm van geruststelling: deze dynamiek komt vaker voor. Gezinssituaties waar naar buiten toe de schone schijn wordt opgehouden, maar tegelijk achter gesloten deuren of in iemands belevingswereld enorme conflicten plaatsvinden. Zulke dodingen hoeven niet altijd uit enorme woede worden gepleegd, maar ook vanuit pseudo-altruïsme: door een offer te brengen met het oog op bescherming van de ander. In zo'n geval is het vanuit de dader bezien beter als de slachtoffers niet meer leven, want het leven heeft zoveel ellende in petto: denk aan schulden, echtscheiding, en alcohol- of drugsproblematiek. Als hij dit niet doet, gebeuren er nog ergere dingen: dan raken zijn kinderen aan lager wal, en zijn vrouw in de prostitutie. Dit soort doemdenken is één van de drijfveren voor dergelijke dodingen.'

Is iemand die zo'n delict pleegt wel toerekeningsvatbaar?

'In veel gevallen is gezinsdoding zo'n extreem delict, dat we snel geneigd zijn naar psycho-pathologie kijken. Er is vaak sprake van ernstige depressie en psychotisch denken. Maar dit is lang niet altijd het geval. Er is ook sprake van een realiteit in een irrealiteit: de dader denkt reëel te handelen – denk aan het gezinsleven beschermen tegen iets wat er kan gebeuren – binnen een irrealiteit: de wereld gaat niet ten onder, z'n kinderen komen niet op straat te staan. Het leven houdt niet op te bestaan, het is nog steeds te leven.

Zo'n destructieve gedachtegang is niet per definitie een mentale stoornis?

'We zijn snel geneigd om het hokje van een psychische stoornis te plaatsen. Als een gezin zich al dan niet vrijwillig in een sociaal isolement bevindt, kan een fatalistische crisis de overhand nemen. We noemen dat vanuit de psychoanalyse ook wel de 'catathyme crisis'. Men constateert een situatie die onhoudbaar is, ervaart daar enorm veel innerlijke spanning in, is bezig met het uitdenken van verschillende scenario's, en komt uiteindelijk tot de conclusie dat het eigen leven moet eindigen, al dan niet gezamenlijk met de gezinsleden. Wanneer die beslissing genomen is, vindt er tunneldenken plaats, waarbij opvattingen die van buitenaf worden aangereikt ook niet meer als realistische alternatieven worden gezien.'

© Brainwash
Is iedereen in potentie een moordenaar?

'Als de omstandigheden dusdanig zijn, en we maar hard genoeg tot het uiterste worden gedreven, dan zijn we in staat heel veel te doen, inclusief moord.'

Wat maakt iemand precies een moordenaar?

'Dat is aan de ene kant dé silver bullet waar we naar op zoek zijn, maar waar ik ook voor wil waken, omdat er niet maar één oorzaak is: het is multi-causaal. Er is niet maar één type gen, één type eigenschap, één type element dat zich heeft voorgedaan in de opvoeding of de vroege jeugd: was dat maar zo, want dan konden we daar vroegtijdig op ingrijpen om dat te voorkomen. We moeten kijken naar de verschillende lagen van factoren die hierbij een rol spelen. Het is heus niet zo dat er in Honduras, met een moordratio van boven de 80 per 100.000 inwoners, nu veel gewelddadigere mensen wonen dan in Nederland, waar de moordratio 0,8 per 100.000 inwoners is.'

'Er woont geen ander type mens in ons land, maar er zijn bepaalde factoren vanuit de omgeving die maken dat mensen eerder geneigd zijn om geweld te gebruiken. Sociaal-economische achtergrond is daar één van, en andere elementen zijn ongelijkheid, een gebrek aan the rule of law, wijdverbreid alcohol- en drugsgebruik, en het voorhanden zijn van vuurwapens. Zo kan je op allerlei verschillende lagen een verklaringsfactor vinden: op het niveau van het individu, de buurt en de sociaal-maatschappelijke omstandigheden. Deze factoren kunnen een context creëren waarin het plegen van een moord vergemakkelijkt of genormaliseerd wordt. En dan kunnen ook jij of ik daartoe in staat zijn.'