We moeten de wereld niet alleen bekritiseren, maar ook verbeteren

Laten we beginnen met de film die filmjournalist Gawie Keyser besprak, Mother!, van Darren Aronofsky. Luisterend naar zijn verhaal is het moeilijk om niet bevangen te raken door claustrofobie. Het hele perspectief in de film is gelegd bij de Mother-figuur. Wij zien en horen alles wat zij ziet en hoort, en vooral ook: wij zien niets meer dan dat. Wij, als kijkers, zitten gevangen in haar 'ik', en de vraag is hoe realistisch haar blik is - en dus ook de onze.

Filosoof Hans Schnitzler snijdt het probleem aan van de internetbubbel: hoe we op de digitale snelweg, via Instagram en Facebook, enkel gelijkgestemden dreigen te ontmoeten. Daardoor verkeren we feitelijk in een vacuümomgeving.

Ondanks al deze technologische hoogstandjes bevinden we ons nog steeds in Plato's grot.

Schnitzler had het ook over het panoptische perspectief van Jeremy Bentham, en de surveillancesamenleving, die dankzij het internet enorm veel meer grip op ons heeft gekregen. Het is ironisch dat Bentham's idee juist door Michel Foucault zo bekend en populair is geworden - Foucault die zo kritisch was op de surveillancesamenleving waarin iedereen elkaar volledig bespiedt en bespioneert. Foucault beschreef de gevaren van het panopticum zo indringend, nog voordat de digitale revolutie zo'n beetje elk huishouden bereikte.

We kunnen daaruit leren dat aandacht een zeer begerenswaardig en dubbelzinnig goed is. Wij willen én onze individualistische gang gaan, én tegelijkertijd gekend worden. Om met schrijver Gerard Reve te spreken: 'Het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven'. Als mensen zijn wij aandachtverslaafd. De belangstelling van de cipier is ook aandacht, en de commerciële interesse van Google voor de keuze van onze ijskast ook.

In 2002 schreef Pim Fortuyn al een boek met de titel De Verweesde Samenleving, waarin hij onze behoefte aan leermeesters benoemde; aan Vaders en Moeders, die ons moreel kunnen leiden. Toentertijd vond ik dat behoorlijk sentimenteel en paternalistisch, nu moet ik toegeven dat hij daar een punt had.

We kennen inmiddels de uitslag van de Duitse verkiezingen, door Margreet Fogteloo besproken, en zien hoe Merkel, die al 12 jaar regeert en wel liefkozend Mutti wordt genoemd, nu te maken krijgt met tegenstand. Mutti kan ook tegenvallen, en dan moet Mutti ook maar meteen 'abhauen'.

We zagen hoe de burgervader in Amsterdam, de doodzieke Van der Laan, een applaus-aubade kreeg van zijn Amsterdammers. Ook hier weer die zoektocht naar de Vaderfiguur. Het applaus had ook iets ongemakkelijks: want Van der Laan zal binnenkort sterven. Je verwacht dus rouw en eerbied, ontzag en ook verdriet. Maar door te applaudisseren worden deze meervoudige emoties verkleind tot een juich-concert.

De tekst gaat verder onder de video.

Duizend mensen applaudisseren voor de ambtswoning van Van der Laan aan de Herengracht.

Zo bezien lijkt er een enorm tekort aan publieke rituelen die wij burgers in het openbare leven kunnen gebruiken. Rituelen moeten het hebben van een traditie, van veel en zorgvuldige collectieve oefening. Hoe hartverwarmend ook bedoeld, het applaus voor Van der Laan had ook alle trekken van een verlegenheidsritueel. Alsof wij burgers verleerd zijn de complexiteit van emoties ritueel om te zetten, en noodgedwongen terugvallen op het digitale vocabulaire van duimpje omhoog / duimpje omlaag.

Een ritueel moet kortom kunnen bogen op een geschiedenis, het laat zich niet zomaar op afroep uit de grond stampen.

Die digitale, binaire beperktheid zien we ook in Duitsland, waar nu gedemonstreerd wordt tegen de opgang van de AfD (Alternative für Deutschland), en geroepen wordt: 'Nazi's raus.' Er zijn genoeg kopstukken aan te wijzen in de AfD die op z'n minst verdacht zijn, en die elke vorm van 'Vergangenheitsbewältigung' lijken af te wijzen. Maar om alle stemmers op de AfD weg te zetten als nazi's... Op z'n minst moeten de gevestigde partijen de vraag toelaten: Hebben wij iets over het hoofd gezien, vanuit ons gevestigde perspectief, onze bubbel?

Ook #87%, de hashtag van de 87% van de stemmers die niet voor de AfD kozen, is eerder zelffeliciterend dan zelfkritisch.

De tekst gaat verder onder de foto.

Mensen demonstreren tegen de Alternative für Deutschland (AfD) partij (foto: EPA, Thorsten Wagner).

De woede over het succes van de AfD is misschien begrijpelijk, maar onder die woede liggen ook rouw en verdriet: rouw om het hardhandige afscheid dat een deel van Duitsland lijkt te willen nemen van het herdenken van het nazi-verleden, verdriet om de dubbelzinnige censuur die nu wordt aangebracht in de na-oorlogse Duitse geschiedenis. Het schuldbewustzijn wordt letterlijk overstemd.

Nogmaals: het gaat om complexe emoties, die niet eenvoudig publiekelijk tot uiting zijn te brengen.

Dus vallen we terug in de protestmodus: Tegen. Contra. Nazi's Hau Ab. En ja, protesteren is een belangrijke verworvenheid, maar het wordt pijnlijk als het de enige taal van het publieke ritueel wordt.

Je kan stellen dat het protest, de demonstratie, één van de weinige rituelen is die de secularisatie heeft weerstaan, misschien wel omdat haar uiting zo eenduidig is. Binair, zouden we nu zeggen. Of 0, of 1. De demonstratie is eeuwenoud, maar lijkt wel gemaakt voor het digitale tijdperk.

Goed, we weten hoe we de bestaande maatschappij kunnen kritiseren.

Maar ons publieke vermogen om de wereld te verbeteren, en daar zichtbaar en hoorbaar uiting aan te geven, lijkt beperkt. Bas Heijne schreef een boekje over de wereldverbeteraars Gandhi, Mandela, King. Mensen die niet alleen tegen waren, maar ook een moreel perspectief te bieden hadden. Een idee van het Goede Leven.

Mijn vraag is: hebben wij burgers genoeg rituelen tot onze beschikking om ook die complexe zoektocht te kunnen ondersteunen?

Bovenstaande tekst werd eerder uitgesproken door Stephan Sanders in Brainwash Radio, de verhalende nieuwsanalyse van Brainwash op NPO Radio 1. Elke laatste maandag van de maand, 20:30 tot 21:30 uur. Ook beschikbaar als podcast.