Schaamte is een merkwaardige gemoedstoestand, waar mensen niet zo openlijk over spreken als over andere emoties. In vergelijking met blijdschap, woede en verdriet, blijft schaamte opmerkelijk onderbelicht.
Het lijkt er op dat er geen dieren bekend zijn waarvan vaststaat dat ze zich schamen. Het is een vrij complexe emotie, waarbij het vanaf de buitenkant moeilijk is om te beoordelen of het dier zich daadwerkelijk schaamt. Ze kunnen ons tenslotte niet in woorden vertellen over hun innerlijke belevingswereld.
Wat we wel weten, is dat schaamte voorbehouden is aan sociale zoogdieren. Schaamte komt voort uit de noodzaak om de groepscohesie te bewaren. Je moet weten wat de normen en waarden van de groep zijn, en op het moment dat je weet dat je niet hebt voldaan aan de verwachtingen van de groep, ga je je schamen. Je hebt de regels voor gewenst gedrag geïnternaliseerd.
Als de discrepantie tussen wat er van je verwacht wordt en wat je meent te hebben gedaan groot genoeg is, dan is er een goede bodem om je te gaan schamen. Dat betekent dat je het vermogen moet hebben om van een afstand naar jezelf te kijken en je gedrag te veroordelen. Op niveau moet je van jezelf kunnen walgen. Het is de vraag of een reptiel of een vogel deze complexe capaciteit gegeven is.
Zelfs van andere primaten dan de mens is het niet bekend of ze zich schamen. Als een mens zich schaamt, bestaat zijn lichaamstaal uit zich kleiner maken en naar de grond kijken. 'Door de grond gaan' is een heel toepasselijke uitdrukking. Soms zie je bij een Orang-oetan gedrag dat daar erg op lijkt. In een experimentele situatie waarin de aap in gebreke blijft, duikt het dier in elkaar, vermijdt oogcontact en weet dat het iets niet heeft gekund dat wel werd verwacht. Maar of het dier zich dan schaamt, blijft de vraag.
meer weten?Tijs Goldschmidt was te gast bij Brainwash Zomerradio van Human, waarin presentator Floortje Smit aan de hand van muziek denkers interviewt over hun ideeën en leven. Abonneer je op onze podcast.