Het Oxfam-schandaal — hulpverleners die seksfeesten hielden op Haïti na de aardbeving van 2010 — doet bij mij de haren rijzen.

Niet zozeer vanwege de omvang van de vergrijpen van de hulpverleners, maar doordat de geest van hém zo nadrukkelijk aanwezig is: de witte man die in de uithoeken van een 'rampenland' compleet los raakt van 'de beschaving' en uiteindelijk zijn eigen morele falen in het gezicht staart, zijn 'hart der duisternis'.

Ik heb het natuurlijk over Mister Kurtz, hoofdpersoon in Joseph Conrads beroemde roman Heart of Darkness uit 1902. Die speelt zich af in de Kongo-Vrijstaat (toen privé-bezit van de Belgische koning Leopold). Maar ook over kolonel Kurtz in Francis Ford Coppola's verfilming van Conrads roman: Apocalypse Now uit 1979.

In beide vormen van het verhaal — Coppola situeert zijn filmversie tijdens de Vietnam-oorlog — opent Conrad ons de ogen: hij laat zien wat er gebeurt als we het laagje vernis wegkrassen over wat we 'beschaving' noemen.

Dagelijks zijn er nieuwe beschuldigingen van vergrijpen door hulpverleners, in Haïti, maar ook elders. Even huiveringwekkend zijn de reacties: het is net alsof we niet kunnen bevatten dat mensen zoals wij in staat zijn tot zulke wandaden.

De Cambridge-classicus Mary Beard schrijft in een Tweet: 'Ik vraag me af of het niet moeilijk is in een rampgebied 'beschaafde normen en waarden' te handhaven.' Het land was te klein. Beard werd gebrandmerkt werd als 'neo-kolonialist' die het gedrag van witte hulpverleners probeerde goed te praten.

Het ligt zo voor de hand, dacht ik toen haar las: voor een antwoord op haar vraag moeten we op zoek gaan naar hém — Kurtz. Zoals Marlow die in Conrads Heart of Darkness naar de Kongo reist. En in de film: Willard die in Vietnam op zoek gaat naar kolonel Kurtz.

Tekst loopt door onder de video.

Trailer Apocalypse Now.

Ik volg even het verhaal zoals Conrad dat geschreven heeft.

Aan het begin van Marlows riviertocht stuit hij op falende westerse inspanningen. Overal op de oever liggen machinerie, in stukken gevallen. Marlow ziet werkers langzaam sterven, hun lichamen als 'zwarte schaduwen van ziekte en hongersnood in de groene, droefgeestige duisternis.'

Marlows missie: het terughalen van Mr. Kurtz, agent van een Brusselse handelsonderneming. Een 'hoogst merkwaardige man'. Niemand doet zo kundig als hij zaken met de natives; geen agent die zoveel ivoor laat terugschepen naar Europa. Maar er is 'iets' met hem gebeurd. Want Mr. Kurtz hanteert inmiddels unsound methods.

Zelf vindt Kurtz van niet, zo blijkt aan het einde van Apocalypse Now.

Kurtz: Did they say why, Willard, why they want to terminate my command?
Willard: I was sent on a classified mission, sir.
Kurtz: It's no longer classified, is it? Did they tell you?
Willard: They told me that you had gone totally insane, and that your methods were unsound.
Kurtz: Are my methods unsound?
Willard: I don't see any method at all, sir.

We zien acteur Marlon Brando als Kurtz in Apocalypse Now. En Martin Sheen als Willard die dus helemaal geen 'methode' kan vinden in wat Kurtz doet, alleen waanzin.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Filmposter Apocalypse Now.

Dat zien we in de film terug in het compound van Kurtz. Overal hangen afgehakte hoofden. Prachtige meisjes, dienstmaagden, verzorgen hem. In de roman heeft Kurtz een minnares, een 'wild and gorgeous apparition of a woman', een beeldschone, wilde vrouw. En op een pamflet in zijn kamer woorden geschreven door hem: 'Exterminate all brutes', wis alle barbaren uit.

Het was niet altijd zo. In de roman heeft Kurtz nog een verslag opgesteld in opdracht van een Europese humanitaire organisatie genaamd de Society for the Suppression of Savage Customs. Marlow heeft dat gelezen; het was een 'toonbeeld van welwillendheid en altruïsme'.

In het vreemde land — een rampgebied in veel opzichten, en al helemaal vanwege de invloed van het imperialisme — is van Kurtz' idealisme, zijn ideeën over 'beschaving' en 'hulp', niets overgebleven.

De classicus Beard raakt de kern: het Oxfam-schandaal plaatst de houdbaarheid van onze beschavingsnormen onder het vergrootglas. Die normen zijn angstwekkend broos — zo laten Conrad én Coppola zien.

Een verschrikkelijke waarheid ontdekt Kurtz in de Kongo: de barbaar leeft in hemzelf. Net zoals in Kurtz in Vietnam. Vandaar de beroemde stervenswoorden die Brando — Kurtz — in de film fluistert. Want stel je voor dat iemand ze zou horen: 'De verschrikking! De verschrikking!'