Opgroeiend als kind in een boekarme omgeving kwam ik nauwelijks in aanraking met het geschreven woord. Hoe arm je ook bent, niets is erger dan geestelijke armoede, al gaat het trouwens vaak hand in hand. Maar de vruchten van geletterdheid kunnen gelukkig ook laat geplukt worden.

Mijn eerste serieuze kennismaking met literatuur was met William Shakespeare, met Othello om precies te zijn. Wat mij betreft een van zijn meesterwerken, maar ook omstreden vanwege het latente racisme in het verhaal. Een kleine samenvatting: wat begint als een veelbelovend verhaal over de gepromoveerde zwarte soldaat Othello, die zojuist in het huwelijk is getreden met de mooie Desdemona, krijgt al gauw een noodlottige wending vanwege de afgunst en rancune van Othello's vertrouweling Jago. Door te insinueren dat zijn kersverse echtgenote vreemdgaat wordt Othello tot waanzin gedreven. Al snel verandert Othello in een monster dat uiteindelijk zijn vrouw wurgt, en wanneer hij realiseert in de val te zijn gelopen, zichzelf van zijn leven beroofd.

Ofschoon Othello een vier eeuwen oud fictief figuur is, zorgt hij nog altijd voor ongemak bij zwarte toeschouwers. 'Het doet pijn om Othello te zien', schreef de Nigeriaanse schrijver Ben Okri in 1987 nadat hij de voorstelling voor het eerst bezocht. 'Othello beschrijft niet een psychologische omslag van een personage, het weerspiegelt een historische wending die nog steeds het denken over zwarten bepaalt', zei de Martinikaans-Franse literatuurwetenschapper Louis-Georges Tin in een interview met Trouw.

Tekst loopt door onder de video.

Trailer Othello, van het Nationale Theater. Regie: Daria Bukvić.

Dat is min of meer ook het uitgangspunt van de jonge toneelschrijfster Daria Bukvić, die Othello afgelopen seizoen voor het Nationale Theater mocht bewerken en regisseren. In interviews is ze stellig, kaart het racisme van Shakespeare's werk aan en vindt dat Othello alleen gespeeld zou mogen worden door zwarte mensen – en niet, zoals door de eeuwen heen, door geschminkte blanken.

Ik bezocht de voorstelling en voor het eerst keek ik naar Othello, en hoewel ik tot een van de weinige exotisch uitziende bezoekers in de zaal behoorde, voelde ik me niet geconfronteerd met het stuk. Misschien omdat mijn huidskleur te licht is, misschien lag het maatschappelijke engagement er te dik bovenop (het opvoeren van Billie Holiday's Strange Fruit vond ik over de top). Maar misschien ook omdat ik weiger Othello als het zoveelste zwarte slachtoffer van de geschiedenis te zien.

Als je een bingokaart van beschuldigingen zou hebben had William Shakespeare die ruimschoots gevuld. Hij zou een seksist zijn geweest (De getemde feeks), een antisemiet (De koopman van Venetië) en een racist, waarmee Othello een onderdeel vormt van een minder fraai hoofdstuk van de Europese cultuurgeschiedenis, dat nog steeds niet is afgesloten.

En dat terwijl Shakespeare in de Angelsaksische wereld juist eeuwenlang werd bekritiseerd vanwege zijn keuze voor een zwarte hoofdrolspeler. Dat hij een toneelstuk schreef waarin de Venetianen een zwarte tot lieutenant-generaal promoveerden, of dat die erop vertrouwden dat een heidense Moor een christelijke natie kon verdedigen, was voor de witte criticus al onvergeeflijk. Maar dat er ook nog sprake was van een liefdesaffaire tussen een zwarte man en een roomblanke schoonheid als Desdemona, was een gruwel. Uiteindelijk komt het in het stuk niet tot seks tussen de twee, wat blijkbaar zelfs Shakespeare te ver ging. De zwarte man mag eenvoudigweg niet teugelloos de 'blanke ooi bespringen'; de homeopathische verdunning van boreaal Europa was kennelijk toen al een zorg.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Een uitvoering van Othello (foto: EPA).

Maar Othello gaat niet over racisme, in ieder geval niet in moderne zin. Moor, Arabier, Ethiopiër, neger; dat waren voor Shakespeare en zijn tijdgenoten verwisselbare begrippen om de ander mee te duiden. Allemaal wilden uiteraard, hooguit nobele wilden zoals de antiheld Othello. Al zou het me niet verbazen als Shakespeare met Othello juist kritiek wilde uiten op de Europese samenleving, zoals Erasmus eerder en Montesquieu later met respectievelijk de Turken en Perzen deden om hun westerse lezers een spiegel voor te houden.

Othello gaat in dat opzicht niet zozeer over etniciteit maar eerder over mentaliteit: de westerling projecteert zijn eigen tekortkomingen en angsten op de ander om daarmee een misplaatst ideaal zelfbeeld te handhaven. Othello zegt meer over de aard van de westerling dan over de uit de eigen fantasie ontsproten oosterse schurken.

Als er een hedendaagse les uit Shakespeare's stuk te halen valt dan is het misschien wel dat acceptatie voorwaardelijk is. Het verhaal van Othello gaat over de grenzen van assimilatie. Hij heeft Desdemona's hart veroverd met zijn avontuurlijke verhalen, is zich dus bewust van zijn verleden en afkomst, maar wil te graag volwaardig onderdeel zijn van de gevestigde orde in Venetië. De ontvangende samenleving is te bevooroordeeld en te wantrouwig, Othello te naïef en tot op zekere hoogte zelfverloochenend.

Hij slaagt er niet in een brug te slaan tussen zijn oude en nieuwe identiteit, raakt verscheurd door twijfel en verliest zijn redelijkheid – zie je wel, hoor je de blanke toeschouwer denken, eens een wilde, altijd een wilde. Othello is een Dreyfus avant la lettre, de geassimileerde Joods-Franse officier die in 1894 in een van de meest spraakmakende voorvallen van het modern antisemitisme ten onrechte van hoogverraad werd beschuldigd. En aan die willekeur is de vreemdeling nog altijd overgeleverd.

meer weten?

Vanavond praat Lotfi El Hamidi verder over dit onderwerp in Brainwash Radio, de verhalende nieuwsanalyse van Brainwash op NPO Radio 1. Elke laatste maandag van de maand, 20:30 tot 21:30 uur. Ook beschikbaar als podcast.