Waarom we onszelf iets minder interessant moeten vinden

In Brainwash Zomerradio van Human interviewt presentator Floortje Smit denkers aan de hand van muziek. Welke nummers zijn vormend geweest voor hun identiteit en denken? Vannacht beet Denker des Vaderlands René ten Bos het spits af. En deze lessen kunnen we van hem leren.

Er wordt vaak gedacht dat filosofie troost biedt. Of dat zo is, weet ik niet. Filosofie kan je helpen om te gaan met de absurditeit van de wereld. De wereld is doof voor wat mensen willen. Dat zit al in het woord absurd, dat van het Latijnse woord surdus komt, wat doof betekent. De wereld doet vaak dingen die jij niet begrijpt, en als je er naar vraagt, blijft het stil.

Filosoferen is verbonden met de gedachte tegen het absurde in te redeneren. Filosofen zijn vrienden van de wijsheid, maar kenmerken zich ook door ambitie, oftewel streven naar wijsheid. Filosofie gaat niet over het oplossen van puzzels. Het biedt geen antwoorden, maar is veel meer een kwestie van vragen stellen. En ze dan zo te stellen dat je ze niet kunt bederven met een antwoord.

Filosofie bestrijdt snelle meningen, die te haastig gevormd zijn. We zijn vaak geneigd te denken dat we overal een mening over moeten hebben. Daar gaat het niet om. Ik wil er tegenin denken, of laten zien dat een mening te makkelijk is. Filosofen formuleren vragen in de vorm van paradoxen. Dat is een van de oudste definities, die al bij Plato kan worden gevonden: tegen de mening ingaan.

Filosofen houden zich vaak bezig met eschatologische vraagstukken, die over uitersten van het bestaan gaan, zoals de dood, het leven en de vraag naar het waarom. Extinctie is een thema waar opmerkelijk weinig over nagedacht is. Daarbij gaat het niet om de dood van één individu, maar van een hele soort.

Het verbaast me dat er veel gesproken wordt over het uitsterven van de menselijke soort. De Voluntary Human Extinction Movement is er zelfs van overtuigd dat de biosfeer van de aarde weer gezond zal worden als de mens vrijwillig stopt met voortplanten. Alsof we allemaal op vrijwillige basis een Drion-pilletje zouden nemen, omdat het zo goed is voor de planeet. Wat ontbreekt is dat het niet-menselijke dier niet is gethematiseerd, terwijl dat heel urgent en dreigend is. Als 80% van de insecten straks verdwijnt als gevolg van onze agrarische monocultuur, dan zal dat vroeg of laat onze hele voedselketen bedreigen.

Het probleem is dat we de begrenzing tussen mens en dier te scherp maken. We denken bij voorkeur aan mensen. In de ecofilosofie wordt gevraagd verder te kijken, ook naar het anders-dan-menselijke dier. Hoe denken we de komende tijd de aarde te gaan bewonen en conceptualiseren?

De tekst loopt door onder de video.

In een interview met Brainwash laat filosoof René ten Bos zien dat de ecologische crisis grote vraagtekens plaatst bij de klassieke Verlichtingswaarden die de mens centraal stellen.

Er zijn geen eenvoudige oplossingen voor zoiets als de reeks van ecologische catastrofes, die we aanduiden met de term Antropoceen. Mensen die in oplossingen denken, geloven dat de kwaal erger is dan de remedie. Je kunt bijvoorbeeld wel zeggen dat we het smelten van de Noordelijke IJskappen tegen moeten gaan door warm water uit de Grote Oceaan niet de IJszee binnen te laten komen. De hele Beringzee te bedijken, met een soort Deltaplan. Dat roept allerlei problemen op, omdat niemand precies weet wat de ecologische consequenties daarvan zijn.

We hebben in het verleden al eerder drastisch geprobeerd in te grijpen in de natuur, zoals het kanaliseren van de rivieren in Bangladesh. Sindsdien is het niet pluis daar, met alle overstromingen. We moeten heel voorzichtig zijn. Ik hou geen pleidooi voor passiviteit, maar we doen er goed aan om dieper na te denken over hoe we ons tot vraagstukken verhouden die met de aarde te maken hebben.

De neiging van regeringen om voor klimaatvraagstukken een radicale, technische oplossing te vinden, aangeduid als geo-engineering of climate-engineering, zal steeds groter worden naarmate deze problemen toenemen. Dan gaan we misschien Aerosol, kunstmatige wolken, in de dampkring spuiten. De druk op regeringen zal alleen maar groter worden. Want, zoals de beroemde filosoof Thomas Hobbes al zei: een staat kan zich alleen legitimeren als ze haar bevolking weet te beschermen. En wereldwijd sterven veel meer mensen aan klimatologie dan aan terrorisme.

Het Antropoceen is geen feest, maar het is geen reden voor mij om te denken dat we allemaal richting Apocalyps gaan. Het moddert wel een tijdje voort. We laten voor jonge mensen die nu rond de twintig zijn, een hele hoop problemen na. Daarvan hopen we dat ze die straks op een of andere manier kunnen oplossen. Ik geloof dat een oplossing vooral begint met een andere denkhouding over de planeet en over dieren.

Lange tijd hebben we wat we 'de natuur' noemen geobjectiveerd en als iets heel passiefs gezien, waar we mee kunnen doen wat we willen. Nu komen we erachter dat dit niet zomaar kan. Onder leiding van ongeëvenaarde wetenschappers als Frans de Waal, zien we nu dat dieren ook emoties en intelligentie hebben, en dat ze complexe samenlevingen construeren. Het begint langzaam door te dringen dat we anders met de natuur om moeten gaan.

De oorzaak van het probleem is dat we een systeem hebben dat we niet zomaar kunnen veranderen. Je kunt niet aan een paar knopjes zitten om een betere vorm van kapitalisme tot stand te brengen. Kapitalisme is een probleem, omdat het verlangens wenst te bevrijden. We kopen niet wat we nodig hebben, we kopen wat we willen. Als we vanaf nu alleen onze behoefte zouden bevredigen en kopen wat we nodig hebben, dan stort het hele systeem in elkaar. En dat kan niet. Daar moet je over nadenken. Hoe temper je de verlangensstructuur? Het is een libidineus systeem, zeer genotzuchtig. Als de mens zichzelf niet helemaal centraal zou stellen, dan zouden we ons los kunnen maken van deze verlangens.

De mens vindt zichzelf uitermate belangrijk en almachtig. We denken alles te kunnen beheersen. Ik schiet graag gaatjes in deze pretenties die we hebben, en wil te veel menselijke hoogmoed afschaffen. Dat betekent niet dat we geen vooruitgang kunnen boeken: we kunnen nu ziektes genezen die vroeger dodelijk waren. Maar denkwijzen die de mens fundamenteel centraal stellen, zijn zorgelijk.

De tekst loopt door onder de foto.

Veel geschiedfilosofieën gaan over de actualisering van de mensheid, en stellen de mens centraal. Filosoof Immanuel Kant bijvoorbeeld, denkt nooit na over wat een goede ethiek zou zijn voor jou of mij, maar alleen voor De Idee Mens. Daardoor wordt het idee van de mens als abstractie onheilspellend sterk. Maar de mens is niet het centrale punt in de geschiedenis.

Ik zag op een universiteit het credo: 'En daarom gaan we de mens bestuderen, want dat is het meest interessante object.' We moeten eens leren om onszelf wat minder interessant te vinden, dat zou al een heleboel opschieten. We moeten ons niet verheven voelen, maar juist een beetje nederiger zijn.

Vanaf Friedrich Nietzsche's geweldige - en vaak verkeerd begrepen - reflectie op de Übermensch, denken we na over wat er na de mens komt. Lange tijd zijn we er niet geweest zoals we er nu zijn, dus het is voorstelbaar dat na ons een andere vorm van mens zal komen. De evolutie schrijdt voort.

Het is goed mogelijk dat machines in de toekomst fundamenteel ingrijpen in onze evolutie. Wij ontwikkelen deze intelligente systemen, die ons ook kunnen gaan vormen. Er zijn cruciale vragen waar we ons mee bezig moeten houden. Wat wordt de mens die na deze mens komt, en wat gaat hij doen en denken? En hoe gaat hij zich verhouden tot het niet-menselijke dier?

De muziek die René ten Bos selecteerde voor Brainwash Zomerradio:

Denker des Vaderlands René ten Bos was de eerste hoofdgast in Brainwash Zomerradio, waarin presentator Floortje Smit denkers interviewt aan de hand van de muziek die hun leven heeft veranderd. In de laatste week van juli en de eerste week van augustus te beluisteren op NPO Radio 1 tussen 00:00 en 02:00 uur, en op vrijdagen vanaf 00:30 uur. Beluister de hele uitzending hierboven terug.