Journalist en schrijver Lynn Berger: we worden niet overspoeld door een eenzaamheidsepidemie

Eenzaamheid een epidemie noemen, maakt van het leven een ziekte. En het miskent de ernstige vorm van eenzaamheid, die wél ziek maakt, volgens Lynn Berger. Toen eenzaamheid een modeterm werd, en iets waar critici, journalisten en overheden het steeds vaker over hadden, werd het voor haar tijd om het verhaal dat daarmee verteld wordt kritisch onder de loep te nemen. 'Het is een begrip waar veel voor gewaarschuwd wordt, waar tegen gestreden wordt, en waarvan gezegd wordt dat het steeds vaker voorkomt. In 2018 trok minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge 26 miljoen euro uit voor de bestrijding van eenzaamheid. Het Verenigd Koninkrijk stelde als eerste land ter wereld een (onder)minister voor Eenzaamheid aan. En Amsterdam heeft een regisseur die eenzaamheid moet terugdringen.' Dan is het zaak dat we goed begrijpen waar we het over hebben. Welke vorm van eenzaamheid hebben we het precies over?

Er is een groot verschil tussen alleen zijn en eenzaam zijn. 'Sinds een jaar of vijftien is er een bloeiend veld aan eenzaamheidsstudies, waarin eenzaamheid wordt gedefinieerd als het verschil tussen de sociale en emotionele relaties die je zou willen hebben, en de sociale en emotionele relaties die je hebt. Meer willen dan je hebt, en je daar verdrietig of ongemakkelijk over voelen – dat is eenzaamheid. Het is een subjectieve ervaring, meer dan een objectieve toestand: je kan alleen zijn in een hutje op de hei en je niet eenzaam voelen, en je kan op de dansvloer staan met honderden anderen en je wel eenzaam voelen.' Jij bent uiteindelijk zelf de enige die kan ervaren en beoordelen of je eenzaam bent. Als je zegt 'ik ben eenzaam', dan ben je ook eenzaam, because you say so.

Toch is volgens Berger enige voorzichtigheid geboden met het gebruik van het begrip. 'Er wordt beweerd dat er sprake is van een epidemie van eenzaamheid. Maar als je gaat kijken hoeveel mensen er chronisch en ernstig eenzaam zijn, dan is dat constant in Nederland, zo tussen de 4 en 8%. Dat wordt niet erger. Het idee van een groeiend probleem klopt dus al niet.'

Wat volgens Berger ook problematisch is, is dat eenzaamheid bij het leven hoort, zoals pijn en honger bij het leven horen. 'Zoals voor veel geestelijk lijden, is er ook voor eenzaamheid een evolutionaire verklaring: mensen zijn sociale wezens, en we hebben elkaar nodig om te overleven. Wanneer we anderen missen, dan lopen we gevaar, en daarom hebben we een gevoel geëvolueerd om daar iets aan te doen. Zoals pijn ervoor zorgt dat je je hand uit het vuur haalt, of honger je aanmoedigt te gaan eten, zo zorgt eenzaamheid ervoor dat we contact met elkaar zoeken. Dat is normaal. Dat kun je ook niet uitroeien. Als je dat doet, probeer je een deel van wat het betekent om mens te zijn weg te vagen. Die ervaring van eenzaamheid kent iedereen, en als je dat een probleem noemt waar je tegen moet strijden, geef je iedereen een soort innerlijke vijand.' Berger vergelijkt het met liefdesverdriet, wat ook heel onprettig is en je radeloos kan maken, maar waar niemand een strijd tegen zou beginnen. Want dan begin je ook een strijd tegen de liefde, en dat wil niemand.

[banner id="12"]

Een van de nummers die Lynn Berger voor de podcast Brainwash koos, is Love me or leave me, van Nina Simone, omdat zij de eenzaamheid omarmt en er niet bang voor is. 'Ik denk dat mensen vaak dingen doen uit angst voor eenzaamheid, zoals in een relatie blijven zitten die het eigenlijk niet is, terwijl dat niet het beste is wat je kan doen. Simone zegt: dan maar liever eenzaam.'

Aan het begin van de coronacrisis zei koning Willem-Alexander in zijn speech: 'Het coronavirus kunnen we niet stoppen, het eenzaamheidsvirus wel.' Maar, waarschuwt Berger, eenzaamheid is geen virus, en het is ook geen ziekte. 'Op het moment dat je iets een virus noemt, geef je er urgentie aan. Het is een manier om mensen aan te moedigen om zich te bekommeren om de ander. Maar het maakt ook van iets heel normaals iets pathologisch.' Er is weinig plek meer voor lijden in de wereld waarin we leven, ziet Berger.

' In deze coronapandemie zijn sommige mensen wel eenzamer geworden, zeker als je alleen woont. Maar ik denk ook dat het scheelt dat het duidelijk een externe oorzaak heeft waar jij verder niets aan kunt doen. Dat iedereen in hetzelfde schuitje zit. Ik vermoed dat het schuldgevoel of de schaamte die je soms kan hebben als je je eenzaam voelt, in die zin achterwege zal blijven.' Mensen ervaren alleen en samenzijn op een andere manier in coronatijd.

Eenzaamheid wordt steeds vaker opgevoerd als verklaring voor allerlei, heel verschillende, maatschappelijke problemen, ziet Berger. 'Ik las in een boek van een Amerikaanse journalist over het vermogen om naar de ander te luisteren, dat je aan de grote aantallen eenzame mensen zou kunnen zien dat we niet meer goed naar elkaar kunnen luisteren. Luisteren, burn-outs, depressies, extremisme en terrrorisme: je kan het zo gek niet verzinnen of de oorzaak is eenzaamheid. Mijn theorie is dat het tot de vijand verklaren van eenzaamheid een manier is om maatschappijkritiek te leveren, om alles wat je niet aanstaat aan de moderniteit op eenzaamheid te gooien. Dat heeft te maken met het feit dat maatschappelijke ontwikkelingen ons terugwerpen op onszelf: door individualisering komt het individu bovenaan te staan, in de prestatiemaatschappij moet iedereen voor zichzelf gaan, en het afbreken van de verzorgingsstaat zorgt ervoor dat de onderlinge solidariteit verdwijnt. Door deze maatschappelijke ontwikkelingen komt het individu steeds meer alleen te staan.'

Eenzaamheid is de ideale gemeenschappelijke vijand, waarmee je niemand voor het hoofd stoot. 'Als je zegt dat deze problemen allemaal door roken komen, is er altijd een verstokte roker die het opsteken van de sigaret verdedigt en het een eigen keuze noemt. Maar eenzaamheid, dat wil niemand.'

Wat de strijd tegen eenzaamheid volgens Berger ingewikkeld maakt, is het cruciale verschil tussen milde eenzaamheid en ernstige eenzaamheid. Die twee kun je niet op dezelfde manier bestrijden. 'Iedereen is weleens eenzaam, dat is niet zo erg. Maar er is een kleine groep die chronisch eenzaam is, en het is aangetoond dat zij een grotere kans hebben op allerlei gezondheidsproblemen. Deze mensen hebben vaker hart- en vaatziekten en diabetes, zij slapen slechter en bewegen minder, en hebben een grotere kans op vroegtijdig overlijden. Dus het is een goed idee om te proberen om iets aan deze vorm van eenzaamheid te doen. Maar de manieren die worden geopperd om eenzaamheid te bestrijden – ga een kopje koffie drinken met je buurvrouw, of organiseer een etentje met de straat – dat zijn niet de dingen waar echt eenzame mensen makkelijk op ingaan of van opknappen. Dus los van het idee dat de strijd tegen eenzaamheid een belachelijke idee is omdat het een strijd tegen het leven is, is de strijd tegen deze chronische vorm van eenzaamheid ook nog eens heel ingewikkeld en niet te doen met de middelen die ervoor bedacht zijn.'

Bij mensen die langdurig eenzaam zijn, verandert eenzaamheid van iets adaptiefs, waar ze iets aan hebben, in iets destructiefs. 'Mensen die heftig eenzaam zijn, ervaren de wereld anders dan anderen. Zij kunnen sociale signalen minder goed lezen, zij zijn achterdochtiger en meer op zichzelf gericht, wat het moeilijk maakt om in te gaan op een uitnodiging tot contact. Je graaft jezelf eigenlijk in. In de woorden van schrijfster Olivia Laing in haar boek De eenzame stad: 'Eenzaamheid kapselt je in en groeit als een schimmel of vacht om je heen, een beschermlaag die contact onmogelijk maakt, hoe graag je dat contact ook wilt.'

De eenzaamheid die Nina Simone bezingt, gaat over de milde vorm van eenzaamheid. Berger wordt aangetrokken door de sterke houding, van bring it on, kom maar op. 'Ze zingt het sterk en vrolijk, maar de tekst is tragisch. Ik wil of dat je van me houdt, of je mag bij me weg – maar als je bij me weggaat, ben ik liever eenzaam. Het is een ultieme liefdesbekentenis: als jij me niet wilt, dan blijf ik alleen, in plaats van dat ik met iemand anders blij ben. Het is radicaal. En ze ownt het. Dan ben ik maar eenzaam, als dat de consequentie is.' Simone laat eenzaamheid in een ander licht zien. Het is niet zonder meer slachtofferschap, maar het kan ook een krachtige keuze van een onverschrokken mens zijn.