Tien jaar na de financiële crisis is er nog steeds niets veranderd

De crisis van 2008 was de grootste economische crisis sinds de jaren 30, en voor sommige landen, zoals Griekenland, was deze crisis zelfs ernstiger. Hoe komen we tot een duurzame, stabiele economie die welvaart brengt voor ons allemaal?

Schuld is een klein, maar belangrijk onderdeel van de financiële crisis. Als je er een positieve draai aan wil geven, noem je het krediet, maar dit is in feite hetzelfde als schuld. Stel je voor dat je een huis koopt met een koopsom van €400.000, waarbij je slechts een klein bedrag (€20.000) aflost en voor het overige bedrag een hypotheek neemt. Als de huizenprijzen op en neer bewegen, beweegt ook je fortuin mee. Bij een kleine stijging van 2,5% (€10.000) van de waarde van het huis, heb je al 50% van je investering terugverdiend. Bij een stijging van 10% (€40.000) verdubbel je zelfs je investering. Dus als huizenprijzen omhoog gaan, is het kopen van een huis met geleend geld een fantastische investering.

Helaas is de keerzijde minder rooskleurig. Als de huizenprijzen omlaag gaan met 2,5%, ben je de helft van je investering kwijt. Bij een daling van 5% verlies je zelfs je volledige investering, en bij een daling groter dan dat sta je onder water, wat betekent dat je meer schuld hebt dan het huis waard is. Toen dit gebeurde in de Verenigde Staten in 2008, was overgaan tot executieverkoop (gedwongen verkoop van het huis) voor velen een harde realiteit.

Als we met dezelfde logica kijken naar het bankwezen, zien we het volgende. Wat je je misschien niet realiseert, is dat de bank jou het geld dat je op je rekening hebt staan, schuldig is. Dat betekent dat jouw spaargeld onderdeel is van de schuld van de bank. Wat wijzelf en de bank soms vergeten, is dat we eigenlijk willen dat ons geld er altijd is, wanneer we dan ook besluiten om het op te nemen. Dit maakt het een speciaal soort schuld. Banken hebben niet alleen deze depositoschuld, maar hebben een complete structuur van schuld opgesteld, waarin ze risico nemen en handelen in derivaten. De bank is gesitueerd in een zeer complex systeem, met vele grote en kleine instituties die wereldwijd nauw met elkaar zijn verbonden. En dat is hoe het kan gebeuren dat alles omvalt als dominostenen, wat ook daadwerkelijk gebeurde in 2008.

Overheden en centrale banken houden dit systeem kunstmatig overeind, wat implosie voorkomt. Met uitzonderlijk grote moeite worden allerlei vormen van steun verleend. Denk aan de overname van banken – in de VS doen ze dat niet graag, maar geven ze liever geld, in de hoop het uiteindelijk weer terug te krijgen – of aan de centrale banken die als geldmachines fungeren en werkelijk iedereen die ze willen zouden kunnen steunen. Geen enkel ander bedrijf in de economie leunt zoveel op schuld als banken. In Silicon Valley starten bedrijven met eigen geld in hun garage, of met durfkapitaal, en worden zonder geld te lenen al dan niet winstgevend. Daarom moet je je afvragen: zijn banken dan zo speciaal, dat het goed is dat ze zoveel lenen? En als banken vallen, moeten ze dan de hele economie met zich mee sleuren in een jarenlange recessie? In tegendeel. Het is iets dat ze simpelweg wíllen doen, maar wat voor de rest van ons niet werkt.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Een werknemer van de failliete bank Lehman Brothers in 2008 (AFP/Chris Hondros).

Aan het einde van een financiële crisis zijn er narratieven en verhalen over wat er precies gebeurd is. Als je sommige van de helden uit de VS mag geloven, zoals Ben Bernanke, Timothy Geithner, en Hank Paulson, was het slechts een uitbraak van paniek, waarbij zij ons van de ondergang hebben gered. Dat verhaal gaat ongeveer zo: 'Op een kraakheldere dag brak er wereldwijd paniek uit en de aarde scheurde open. Wij moesten naar de plek van het ongeval komen en al onze middelen inzetten om de ramp te bedwingen en iedereen te redden.' Dit type verhaal doet alsof een financiële crisis hetzelfde is als een natuurramp, en onvermijdelijk is.

Een ander type verhaal stelt de crisis voor als een auto-ongeluk, die weliswaar vaker plaatsvinden, en waarbij ambulances moeten worden ingezet. Hierin hebben we een zekere mate van controle: je kan een snelheidslimiet instellen, het proberen te voorkomen en de hoeveelheid schade proberen te beperken.

Toen president Barack Obama de Dodd-Frank wet tekende die financiële stabiliteit moest vergroten, sprak hij woorden die hem een minutenlang applaus bezorgden: 'No more bail-outs, period.' Maar de banklobby is machtig, en doet wat het kan om zijn wensen gedaan te krijgen in Washington. Ondanks de grote woede van het publiek, zoals we onder andere zagen in Occupy Wall Street, is er nog steeds niet veel veranderd. Dat noem ik 'the bankers' new clothes', naar analogie van 'the emporer's new clothes', wat een hele (kleding)collectie is aan valse beweringen. Dat er nog steeds niet veel veranderd is, komt door deze foute informatie, de verhalen die we over de crisis vertellen, en de prikkels die er zijn om het huidige systeem in stand te houden.

Paul Volcker, econoom en voormalig voorzitter van de Federal Reserve Bank formuleerde het probleem scherp: 'Just about whatever anyone proposes, banks will always claim it will restrict credit and harm the economy. That's all bullshit.' Momenteel is het helaas JPMorgan Chase-voorzitter Jamie Dimon die de aandacht van de president krijgt als hij zegt dat we van Dodd-Frank af moeten. Als de overheid de wijze scheidsrechter moet zijn die toetst welke beweringen juist zijn, dan moeten we kijken naar wie zij luistert. En dat is naar figuren als Diamon, die opkomt voor het belang van zijn bedrijf en zijn eigen portemonnee, maar niet in het belang van ons allen strijdt. Want, zei schrijver Upton Sinclair: 'It is difficult to get a man to understand something when his salary depends on it.'

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Protest bij een Eurotop in 2011 (foto: ANP/Valerie Kuypers).

Kan je politici overtuigen als zij campagnedonaties nodig hebben? Kan je financieel hervormers overtuigen hun politieke werk te doen als zij ambities hebben om daarna het bedrijfsleven in te gaan? Kan je een journalist een statement laten citeren tegen de wens van bankiers in als zij hun bronnen nodig hebben? Niet alleen in de industrie, maar ook in de reguleringsdepartementen van de overheid zijn grote pr-afdelingen om ongewilde publiciteit onder controle te houden. Dus het systeem heeft vele gezichten die er belang bij hebben het in stand houden: advocaten- en boekhoudkantoren, rating agencies, overheidsinstellingen, politici, media en academici. Het is een fenomeen van willful blindness.

Dit betekent dat degenen die het systeem begrijpen, ervan profiteren, en de rest van de bevolking de last zal dragen, zonder te begrijpen dat het hun belangen schaadt.

Een van de grote struikelblokken is het probleem van regels. Als het legaal is, dan doen ze het, en komen ze ermee weg. Wat we wel en niet toestaan is daarom van groot belang. Waarom hoeft niemand naar de gevangenis? Omdat het leeuwendeel legaal was, en zelfs impliciet wordt aangemoedigd door het beleid. Dus als je vraagt of er consequenties zijn voor roekeloos financieel gedrag, en of het rechtssysteem werkt, is het antwoord: nee. Een grap van the Simpsons illustreert dit helder: ze moeten honderd keer schrijven 'I won't do it again, I won't do it again.' - And then they do it again. Dat is precies hetzelfde als wat financiële instituties zeggen in een schikking: 'Ik schrijf een cheque voor je uit en ik beloof het niet meer te doen.' Behalve dat ze het weer doen.

The New York Times bracht een editie uit van de krant met tien bevindingen, tien jaar nadat de economie tot aan de rand van de afgrond was gebracht. Bij nummer tien publiceerden ze een complete lijst van alle topbankiers die achter tralies waren beland, en reserveerde daartoe veelzeggend een hele pagina van de krant – die volledig leeg bleef. De daders achter de crisis waren niet berecht.

Wat te doen? We moeten ons het volgende goed realiseren: veiligheidsmaatregelen voor de luchtvaart werken. In de luchtvaart, in tegenstelling tot de het financiële systeem, zijn er alleen maar wenselijke prikkels voor het nemen van goede veiligheidsmaatregelen. Zowel in de privésector, als bij de overheid. Als je in het vliegtuig stapt, denk je aan je volgende maaltijd of dutje, maar hoef je je geen zorgen te maken over een crash. Dit komt omdat vliegen opvallend veilig is. Is het moeilijk? Ja. Maar we kunnen het, omdat we het willen. In het financiële systeem worden we moedwillig in gevaar gebracht. Het is erger dan in een vliegtuig stappen met een lege cockpit: in het financiële vliegtuig zitten piloten die ons in gevaar willen brengen, en zelf parachutes hebben om aan de crash te ontsnappen.