Politicoloog Kiza Magendane: ik schaam me steeds minder voor gelukzoekers

Uit ervaring weet ik dat men mijn stem pas echt interessant vindt, wanneer ik over het vluchtelingenvraagstuk, Afrika of over racisme schrijf. Dat illustreert de paradox van de zwarte of allochtone schrijver. Aan de ene kant ben ik een individu, die in relatie staat tot de wereld om zich heen, en die na wil denken over Immanuel Kant, digitalisering en andere vraagstukken. Maar tegelijkertijd ben ik onderdeel van mijn lichaam en is de buitenwereld geobsedeerd met – in mijn geval – het zwarte lichaam, of met mijn verleden. Dat brengt een spanningsveld met zich mee, want wij zijn altijd meer dan ons lichaam, meer dan ons verleden. Het balanceren daartussen blijft een oneindige zoektocht.

Ik voelde me intellectueel vernederd als ik weer eens gebeld werd om deel te nemen aan discussies over vluchtelingen en racisme. Dat schreef ik eerder in de Volkskrant. Het veronderstelt een vorm van ongelijkheid. Mijn witte vrienden hoeven het niet over hun persoon te hebben. Een witte, jonge publicist wordt gewoon gezien als 'jonge denker'. Maar ik ben de 'gekleurde schrijver', of de 'interessante zwarte jongen met een vluchtelingenachtergrond'. Ik had het gevoel dat ik me eerst moest verantwoorden, en aan de hand van de hokjes waar ik in zit deel mocht nemen aan het debat. Inmiddels zijn we twee jaar verder na dat artikel, ben ik wat wijzer en heb ik er minder problemen mee, omdat ik denk dat deelnemen aan deze discussies ook een vorm van verantwoordelijkheid is. Mensen met een vluchtelingenachtergrond moeten – helaas – meedoen aan het debat, omdat zij bepaalde inzichten hebben die ons allemaal kunnen verrijken. Toch moeten we ervoor blijven waken dat we ze niet alleen maar aan de hand van die hokjes zien.

Het is belangrijk dat vluchtelingen zelf een stem krijgen in het debat. Maar er is een verschil tussen iemand een microfoon geven en vragen om zijn pijn te etaleren, en iemand een plek geven aan de tafel waar de beslissingen worden genomen. Dat eerste is mentale tirannie, zoals Ben Okri in the Guardian schrijft: de verwachting dat zwarte schrijvers over racisme, slavernij en armoede schrijven. Maar zwarte schrijvers zijn niet verplicht om zich met dat soort issues bezig te houden. Zo beperk je hun denkvermogen en weerhoud je hen ervan literaire meesterwerken te schrijven. Mensen met een migratie-achtergrond dragen de verrijking van twee of meerdere culturen in zich. Ik ben me ervan bewust dat ik daar mee kan spelen, en daarom schrijf ik ook over migratie. Niet alleen vanuit mijn eigen ervaring, maar ook door anderen aan het woord te laten.

Als zogenaamde allochtoon heb ik een privilege. Mensen worden soms boos als ik dat zeg, omdat zij vinden dat er alleen wit privilege is. Maar ik spreek zes talen, en net als de meeste bi-culturele Nederlanders doe ik aan shape-shifting: ik kan tussen verschillende hokjes navigeren. Dat is een privilege dat niet iedereen heeft. De meeste witte Nederlanders zijn beperkt tot één uitsluitende identiteit. In een wereld die vloeibaar of elastisch is, is een bi-culturele achtergrond een voordeel. In onze tijd zullen de meeste mensen migrant worden: de wereld om je heen verandert zo snel dat je letterlijk een migrant in eigen land wordt. Je hoeft Nederland niet eens meer uit om migrant te worden. Moshin Amid zegt het zo mooi: 'We are all migrants through time.' En wie kunnen zich daar nu beter aan aanpassen dan mensen met een migratie-achtergrond?

Ik vraag me af waarom wij een systeem hebben opgetuigd waarin geluk zoeken gelijkstaat aan criminaliteit. Ik analyseer momenteel beleidsdocumenten van de Europese Unie, over vluchtelingenbeleid waarmee wordt geprobeerd migranten uit Afrika tegen te gaan. Ik las over een project in Mali, waar een VN-organisatie die zich bezighoudt met drugs en criminaliteit betrokken is bij een poging om migranten te stoppen. Alsof migranten gezien worden als drugs, als smokkelwaar.

Zelf ben ik een politiek vluchteling uit Congo, ik ben niet voor mijn plezier naar Nederland toegekomen. Maar ik merk dat ik mij in mijn werk steeds minder schaam voor zogenaamde gelukzoekers. De Afrikaanse bootvluchtelingen zijn ontdekkingsreizigers, deze mensen zijn het product van globalisering en hebben heel goed door dat het gras aan de andere kant groener is. Ik voel mij nederig ten overstaande van hun heldhaftigheid. Helaas hebben wij een tegenstelling gecreëerd tussen mensen zoals ik, en gelukzoekers. Het is belangrijk om te bevragen hoe 'de tirannie van de geografie' de norm is geworden, met andere woorden: dat de plek waar je geboren bent bepalend is voor het type mensenrechten die je krijgt.

We moeten het westerse beeld van Afrika bijstellen, te beginnen bij het feit dat Afrika niet één land is, maar een continent dat uit meerdere landen bestaat. Afrika verdient nuance, en dat recht op nuance is zeer belangrijk. We moeten de beeldvorming bijstellen. Mensen voortdurend afschilderen als afhankelijk is problematisch. Het is inderdaad zo dat Afrika een continent is met vele uitdagingen, zoals Boko Haram in Nigeria. Vanuit journalistiek oogpunt is het dan ook cruciaal dat we verhalen vertellen die deze problemen blootleggen. Maar esthetiek is ook onderdeel van het leven: soms wil je ook gewoon een leuke film maken of een lekker nummer luisteren. Zo lang je niet vergeet dat esthetiek niet hetzelfde is als ethiek, en het aan de kaak stellen van onrecht fundamenteel is.

Wat er vaak gebeurt als men het negatieve wil repareren en het imago corrigeren, is dat men overdreven positief doet, en de ogen sluit voor problemen. De muziek van DaVido die ik in Brainwash Zomerradio wilde laten horen draagt daar ook aan bij, en ik maak me daar vervolgens zelf ook schuldig aan in mijn keuze voor dit nummer. Toch kan dat wel, zolang je altijd achter het decor blijft kijken. Dat geldt zowel voor Afrika als voor Nederland. Het is inmiddels een cliché geworden dat het beeld in de media over Afrika eenzijdig is. De meeste fatsoenlijke mensen en journalisten kennen het verhaal van deze eenzijdige blik, maar het corrigeren is nog niet zo eenvoudig. Je kan iets constateren, maar het bestrijden is een tweede. Hoe pijnlijk verhalen ook zijn, mensen hebben recht op nuance. We moeten de problemen durven te schetsen, zonder de waardigheid van mensen uit het oog te verliezen. Maar ook dat is niet eenvoudig. Ik schrijf veel over migratie en daarin probeer ik mensen altijd als mensen te presenteren en hen de humaniteit niet te ontnemen.