Nadat #MeToo een begrip werd op social media, kwam de ene na de andere misbruikzaak aan het licht. Maar we hebben nog steeds geen idee hoe we om moeten gaan met de slachtoffers en de daders, aldus psycholoog Iva Bicanic. Ze werkt al meer dan 25 jaar met mensen die seksueel misbruik hebben ervaren en is hoofd van het Centrum Seksueel Geweld en van het Landelijk Psychotrauma Centrum van het UMC Utrecht.
Brainwash Podcast
Twee weken geleden is de nieuwe wet seksuele misdrijven aangenomen. Daarin staat niet langer dwang centraal, maar het gebrek aan wederzijdse instemming. Dat betekent dat je iemand niet hoeft te dwingen tot seksuele handelingen om fout te zitten, maar dat het al verkeerd is als de persoon er geen expliciete toestemming voor heeft gegeven.
“Ja, in de nieuwe zedenwet wordt instemming, consent, een belangrijk begrip. De huidige zedenwet gaat ervan uit dat ik het kenbaar kan maken als jij iets seksueels bij mij doet wat ik niet wil. Maar de meeste slachtoffers doen niks of werken mee in zulke overweldigende situaties. In de huidige zedenwet is het ook zo dat iets juridisch pas een verkrachting is wanneer er sprake is van dwang, geweld of andere feitelijkheden, zoals het op slot draaien van de slaapkamerdeur, om de seks tegen de zin door te zetten. Seks tegen de zin an sich is nu niet strafbaar. Dat gaat veranderen in de nieuwe zedenwet. In plaats van dat het slachtoffer moet aangeven wat hij of zij gedaan heeft om kenbaar te maken dat hij of zij het niet wilde, moet de verdachte antwoord geven op de vraag: hoe wist jij dat het wél kon?”
Hoe belangrijk is die verandering?
“Heel belangrijk, omdat het een normverschuiving is. Wij als samenleving zeggen: dit tolereren wij niet, dit vinden wij niet oké. Andere landen in Europa zijn ons al voorgegaan en ik vind het fijn dat wij ons binnenkort aansluiten. Waar ik wel bang voor ben is hoe dat dan straks gaat.”
"Er is een groot verschil tussen wat mensen denken dat ze zouden doen in het geval van seksueel geweld en wat ze echt doen. De meeste mensen, 70 of 80%, doen niks of werken mee. Dat is moeilijk te geloven, maar zo werkt het eigenlijk bij iedereen."
De praktische uitwerking?
“Ja. Straks zijn er namelijk veel meer strafbare situaties waarmee je naar de politie kunt gaan, maar die moeten wel allemaal bewezen worden. Dat blijft heel ingewikkeld omdat seksueel geweld of seksueel misbruik vaak plaatsvindt tussen twee mensen die elkaar goed kennen en zonder dat er getuigen zijn. Dus dan zijn er twee verhalen. Ook de term consent, of instemming, is voor sommige mensen een moeilijk thema. Het is lastig om te voelen wat je grenzen en wensen zijn en daarover te communiceren als je eerder in je leven misbruikt bent of in een onveilig huis bent opgegroeid waarin je grenzen dag in dag uit werden overschreden. Dan leer je dat jouw nee geen betekenis heeft. Ook voor mensen met een verstandelijke beperking kan grenzen aangeven lastig zijn.”
©
NPO
Floortje Smit en Iva Bicanic
Veel mensen denken dat ze het niet toe zouden laten als hun grenzen worden overschreden, ‘dan geef ik een klap en ga ik meteen weg’.
“Ja, dat pik ik niet, denken ze. Maar er is een groot verschil tussen wat mensen denken dat ze zouden doen en wat ze echt doen. De meeste mensen, 70 of 80%, doen niks of werken mee. Dat is moeilijk te geloven, maar zo werkt het eigenlijk bij iedereen. Niet alleen bij vrouwen of meisjes, maar ook bij jongens en mannen. Als je wordt overvallen, scant je brein heel snel: er is hier niemand, die ander is groter, ik kan niet weg. Liever verkracht of aangerand, dan dood. Dat gaat vanzelf. Je overleeft het, maar daarna komen natuurlijk de gedachten ‘had ik maar…, was ik maar…’.”
“Ik krijg mensen in mijn spreekkamer die van zichzelf niet kunnen snappen dat ze niks hebben gedaan, een grote vent van twee meter, of een meisje met een zwarte band. En dan is jezelf niet snappen nog mild uitgedrukt, het is jezelf diep veroordelen, of zelfs haten. Dat is moeilijk om te herstellen. Natuurlijk kun je achteraf bedenken wat je had kunnen doen, maar het overkomt je, zeker als kind. Wat kan een kind nou tegen een vertrouwde volwassene beginnen? Het is vaak pas op latere leeftijd dat mensen terugkijken en beseffen wat er is gebeurd en dat ze met compassie en zachtheid naar zichzelf, of naar het kind van toen, kunnen kijken. Veel mensen blijven zichzelf beschuldigen. Die zelfveroordeling zorgt uiteindelijk voor psychische klachten.”
"Omstanders kunnen het niet begrijpen en vragen: wat, hoe dan? Terwijl het slachtoffer eigenlijk alleen maar wil dat er geluisterd wordt."
Je vindt dat we als omstanders niet goed omgaan met slachtoffers en daders van seksueel misbruik. Hoe kunnen anders kijken naar slachtoffers?
“We gaan niet bewust verkeerd om met slachtoffers, maar het pakt vaak verkeerd uit. Ten eerste wanneer iemand gaat vertellen. Vaak reageren omstanders in eerste instantie geëmotioneerd; ze worden boos, verdrietig of voelen zich machteloos. Ze kunnen het niet begrijpen en vragen: wat, hoe dan? Terwijl het slachtoffer eigenlijk alleen maar wil dat er geluisterd wordt. De omstander denkt op dat moment dat hij het slachtoffer helpt, maar er komt zo een tsunami aan emoties bij het slachtoffer terecht, dat daar echt niet op zit te wachten.”
“Ten tweede is er het ongeloof van de omstander. Die kan het niet geloven en gaat dingen vragen als ‘Wat is er dan gebeurd?’ Of, nog erger, ‘Wat is er dan precies gebeurd?’ Dat is geen fijne vraag voor degene die het is overkomen. Want wat moet je vertellen als je acht jaar lang door de buurman bent misbruikt, waar moet je beginnen?”
"Eigenlijk kun je gewoon vragen ‘Wat wil je me erover vertellen?’ Of, ‘Hoe was dat voor jou, welke invloed heeft dat op jou gehad?'"
Als ik het zo hoor kun je als omstander eigenlijk alleen luisteren?
“Ja, en geloven en kalm blijven. Ik begrijp natuurlijk wel dat je als omstander denkt: wat vertel je me nu, heb ik dat al die tijd niet gezien? Dat is een enorme schok, dat snap ik. Maar als je echt iets wil betekenen, probeer dan je eigen emoties even te parkeren, of beter gezegd, even te laten landen. Je kunt zeggen: geef me wat tijd, ik kom erop terug. En doe dat dan ook, kom erop terug. Dat is heel lastig, maar eigenlijk kun je gewoon vragen ‘Wat wil je me erover vertellen?’ Of, ‘Hoe was dat voor jou, welke invloed heeft dat op jou gehad?’”
Je bent als omstander natuurlijk ook bang dat je het hele trauma weer oprakelt.
“Ja, dat is waar veel mensen bang voor zijn, maar dat trauma, dat is er gewoon. Dat mensen last hebben van het trauma is waarschijnlijk de reden dat ze het aan jou vertellen, omdat ze er iets mee willen. Veel mensen die dit overkomt proberen zichzelf nog wijs te maken dat het niet is gebeurd. Kinderen zijn daar ook erg goed in. Ze zijn bang dat het niet goed voor hen of voor de ander afloopt als ze gaan praten. Ze denken: ‘Ik kan het beter niet zeggen, ik ga het gewoon vergeten’. Gek vind ik dat niet, want vertellen betekent niet per se dat het dan meteen beter met je gaat, je moet eerst nog dealen met de impact ervan op de mensen om je heen. Een op de drie mannen in Nederland die is misbruikt en één op de vier vrouwen, heeft het nog nooit aan iemand verteld.”
Je wilde ‘Till it Happens to You’ van Lady Gaga laten horen. Waarom?
De titel zegt het al. Je kunt wel denken dat je op een bepaalde manier zou reageren, maar als het je echt overkomt…
Luister het hele gesprek terug in de player bovenaan deze pagina, of zoek 'Brainwash' in je favoriete podcastapp.
Dit is wat je belt bij seksueel geweld: 0800-0188.
Centrum Seksueel Geweld is 24 uur per dag bereikbaar.