Neurowetenschapper Michiel van Elk

'Psychedelica helpen me om op de resetknop te drukken'

HUMAN

"Psychedelica hebben mijn ogen geopend," vertelt neurowetenschapper Michiel van Elk in zijn boek Een Nuchtere Kijk op Psychedelica. Het voelde alsof er een venster in zijn ziel openging, waardoor emoties rauwer binnenkwamen. Van Elk werkt als universitair hoofddocent aan de Universiteit van Leiden, waar hij onderzoek doet naar psychedelica. In Brainwash Zomerradio van HUMAN praat Floortje Smit met hem aan de hand van muziek die hij zelf meebrengt. Dit is een verkorte weergave van dat gesprek.

Redactie Brainwash (leestijd: 5 minuten)

Michiel van Elk groeit op in een Evangelische gemeente in Alphen aan den Rijn, waar hij getuige is van duivelsuitdrijvingen. "Een exorcist op een podium riep iemand naar voren en legde een hand op zijn hoofd. Terwijl de man aan het bidden was, riep de exorcist dingen als ‘In Jezusnaam, drijf ik je uit,' en: 'Verlaat deze man.' Waarop de man achteroverviel en begon te spartelen, wat leek op een epileptische aanval. Na verloop van tijd kwam de man tot rust en was de veronderstelde duivel uitgedreven." Het ging vaak om mensen met psychische problemen, verslaving of ziekte, wat geweten werd aan demonische bezetting.

Hij is een jaar of tien, elf, als hij het ziet gebeuren. "Als kind sta je erbij en kijk je ernaar. Op de zondagschool werd er wel iets over gezegd, dat je goede geesten hebt, dat zijn dan engelen, en kwade geesten, daar moest je je verre van houden. Als je zondigde, dan konden de kwade geesten in je gaan wonen." Het maakt diepe indruk op de jonge Van Elk: "Ik leefde in een soort The Lord of the Rings-achtige werkelijkheid. Waarin engelen en demonen continu met elkaar aan het strijden waren om de mensheid de duisternis in te slepen, of te behoeden voor het kwaad."

Zo ook als hij zelf zondigt. "Toen ik een jaar of veertien was en een eerste biertje dronk, voelde ik me daar heel bezwaard over. Ik dacht dat er een demon bezit van me had genomen, die ik zelf wilde uitdrijven door middel van de spreuken die ik anderen had horen zeggen." Toch nam hij dat biertje: "Dat is misschien een nieuwsgierigheid die er van kinds af aan in zit." Het is in die tijd dat hij ook religieuze ervaringen heeft, bijvoorbeeld bij het beluisteren van religieuze muziek. “Dat waren heel heftige ervaringen, maar er bleef wel altijd de twijfel: is dit nu god, of is het een innerlijke stem die ik hoor, die altijd op de achtergrond aanwezig is?"

Drugs werden in de Evangelische gemeenschap gezien als 'niet echt'. "Als je echte ervaringen van god wilde hebben, dan kon je bidden, in muziek opgaan, of voor je laten bidden. Drugs konden ook een hele heftige ervaring geven, maar het was nep: het waren chemicaliën in je hoofd en je werd er ook nog eens afhankelijk van. Zo werden ze geframed. Blowen, XTC, cocaïne, LSD: het was allemaal verkeerd. Er hing een heel duister, negatief beeld omheen."

Het is een wereldbeeld waar hij maar lastig uit los kan breken. "Alles wat je vanzelfsprekend vindt, is gebouwd op wat je meekrijgt als kind. Als er dan langzaam barstjes beginnen te komen in dat raamwerk, dan is het heel lastig om daar iets anders voor in de plaats te zetten." Als student psychologie en filosofie hinkt hij steeds meer op twee gedachten: aan de ene kant het vertrouwde geloof, waarmee hij opgegroeid is, en aan de andere kant het wetenschappelijke wereldbeeld, waarin geen plaats is voor god. "Dat riep steeds meer spanning en twijfel op."

‘Een omgekeerde bekering’, noemt hij het in zijn boek Een Nuchtere Kijk op Psychedelica. "Het besef dat god niet bestaat was alsof dat bouwwerk, waar al die barstjes inkwamen, in één keer instortte. Tegelijk kwam daar de wetenschap voor in de plaats, dat me een veel meer coherent beeld gaf om met de wereld om te gaan." Een verschuiving die verschijning gepaard met angst: "Een meer existentiële angst. Als er geen god is, als religie geen kaders meer biedt, waar moet je als mens dan je zingeving vandaan halen?"

Een van de nummers die van Elk koos voor Brainwash Zomerradio is Age of Anxiety van Arcade Fire. Een plaat die tot stand kwam tijdens de pandemie. "Alle vanzelfsprekendheden kwamen tussen haakjes te staan. Dat had voor veel mensen iets beklemmends, al vond ik het vooral bevrijdend: een lege agenda, veel minder verplichtingen. Het begin van dit nummer is een mooie weergave van die dat beklemmende. Halverwege komt er een beat in, die ook weer een sprankje hoop geeft: dat we ons weer kunnen verliezen in de roes en extase."

Het is die extase, psychedelica, waarnaar hij onderzoek doet. "Ik doe als wetenschapper onderzoek naar wat die middelen doen in het brein. Als persoon ben ik geïntrigeerd door die ervaringen en merk ik dat ze me helpen om af en toe op de resetknop te drukken. Om even stil te staan, in het hier en nu te zijn en in perspectief te zien wat er nu echt toe doet. Dat helpt me ook weer om een betere wetenschapper te zijn."

Het hele gesprek met Michiel van Elk luister je bovenaan deze pagina terug. Of als podcast, zoek dan op 'brainwash' in je favoriete podcast-app.