Armoede herhaalt zich van generatie op generatie, zegt onafhankelijk adviseur armoedebestrijding Jurenne Hooi. Als je de cirkel niet doorbreekt, lopen kinderen die opgroeien in armoede grote kans om zelf ook in de problemen te komen. Twaalf jaar lang werkte ze in schuldhulpverlening in Amsterdam. Hooi adviseert op de dossiers schuldhulpverlening, armoedebestrijding en inclusie. Dit najaar brengt ze een boek uit over schuldhulpverlening. Aan de hand van muziek spreekt ze erover met Floortje Smit in het HUMAN-programma Brainwash Zomerradio (abonneer je via Apple, Spotify, of RSS-feed).

Ik heb een klein stukje kunnen lezen van je boek over de schuldhulpverlening, dat dit najaar uitkomt. Je schrijft over meneer R., die oud-bankmedewerker is. Wat was jouw indruk van hem?

'Ik heb hem voor het eerst ontmoet in 2016. Hij viel mij op omdat hij vaak buiten een shagje stond te roken en hij was altijd in voor een praatje. Dan kon hij op zijn filosofenstoel zitten, een heel intelligente man, die een goede baan had bij de bank. Na een lunch gaf hij me eens een kort college sterrenkunde, omdat de maan die dag overdag te zien was, en ik dat nog nooit had gezien. Hij heeft veel indruk op mij gemaakt.'

Wat je misschien niet meteen aan hem kon zien, is dat hij tegelijkertijd in de schulden zat.

'Hij had een grote schuld. Niet heel groot, want ik heb grotere schulden gezien, maar het was wel een grote schuld. Hij was gestopt met zijn werk, omdat zijn moeder erg ziek werd en hij graag voor haar wilde zorgen. Zij woonde in het oosten van het land. Hij is even van het pad gegaan zoals wij dat meestal voor ons zien, en op die manier in de schulden gekomen. Hij heeft het nog lang volgehouden, omdat hij veel spaargeld heeft ingezet. Af en toe werd hij gewaarschuwd dat zijn telefoon was afgesloten. Op een gegeven moment kreeg hij een deurwaardersbevel, want hij zou ontruimd worden. Zijn gas, water en licht zouden afgesloten worden. Toen moest hij wel iets gaan doen, en zo kwam hij bij onze schuldhulpverlening terecht.'

Dit klinkt niet als een typisch geval dat in de schulden terechtkomt, omdat hij een huis en een goede baan had.

'Het kan je al binnen een jaar gebeuren. Wij maken de fout te denken dat het in het gedrag ligt. Het woord 'schuld' zegt het al: je hebt er schuld aan. Toen ik dit werk ging doen, dacht ik ook dat mensen een gat in hun hand hadden. Maar zo plat is het niet. Het kan jou overkomen, het kan mij overkomen, en het kan mensen die in 't Gooi wonen overkomen.'

'Laat ik een voorbeeld van mijn eigen leven geven. Ik laat al mijn rekeningen automatisch afschrijven. Ik krijg een belletje van een provider dat ik goedkopere energie kan krijgen. Ik let niet goed op en ik dacht dat ik het formulier wel terug kon sturen als ik belangstelling heb. Maar volgens de kleine letters ben je meteen klant als het eenmaal opgestuurd is. Dat had ik niet in de gaten, dus ineens had ik een andere provider. Ik heb de rekeningen niet meteen automatisch laten afschrijven. Door die handmatige betalingen had ik een rekening overgeslagen, en kreeg ik een brief van een incassobureau dat er €40 incassokosten kwamen bij een rekening van €39. Stel dat ik die €40 niet had, omdat ik echt gepast moest leven, dan was ik in de problemen geraakt. Dan wordt dat bedrag verdubbeld, dan gaat het naar de gerechtsdeurwaarder.'

'Ik heb bedragen van €750 huurschuld binnen een half jaar tijd zien oplopen tot €5000. Zo snel gaat het. Dan kom je er niet meer uit. Mensen denken vaak dat ze het ene gat met het andere kunnen dichten, maar dat is een fantasie. We denken dat we rationele wezens zijn, maar dat zijn we niet.'

Je bent bestuurder geworden in de schuldhulpverlening in Amsterdam-Zuidoost en Diemen. Wat trof je daar aan?

'Ik was best geschrokken van de ellende, de energie van de mensen en de bedrukte gezichten. Ik was zo bedreven dat ik kon zien of iemand een zware schuld of een lichte schuld had. Dat zie je aan de blik en de schichtigheid. We denken vaak dat je het aan het uiterlijk van mensen kunt zien of ze schulden hebben, maar het paradoxale is dat mensen er alles aan doen om dat van de buitenkant niet meteen te laten merken, alsof het hun laatste waardigheid was.'

'Mensen die met problematische schulden rondlopen komen vaak te laat, omdat ze zich kapotschamen. Ze zijn de have-nots, de failures, de losers van de maatschappij, zo voelen ze dat ook. Armoede en problematische schulden doen iets met je hersenen, je gaat in de vernauwing. Je leeft alleen in het hier en nu. Dus je kan niet plannen, niet vooruitdenken. Je cognitieve vaardigheden gaan achteruit. Terwijl wij van die mensen juist vragen dat ze hun administratie op orde hebben. Dat ze precies weten wie de schuldeisers zijn en hoe groot de schuld is. Weinig mensen zitten keurig elke week om hun administratie op orde te maken, maar dat vragen we wel van mensen met financiële problemen.'

We overvragen mensen dus?

'Bij mensen die schulden hebben denken we snel dat ze het er zelf naar hebben gemaakt. Dus zeggen we: we gaan jou ondersteunen, maar jij moet het gaan doen. Ik zat, zeker in het begin, zelf ook in die strengheid. Ik wist dat het met gedrag te maken had, en dat heeft het ook, met name als je kijkt naar de hersenen. Maar al vrij snel kwam ik erachter: het is niet handig wat we doen. Want klanten kwamen niet meer opdagen en kwamen pas terug als ze in een crisissituatie zaten. Maar als je een crisis moet bezweren, kost dat veel meer tijd. De kinderen gaan eronder lijden, je krijgt met ontruimingen te maken, en gezinnen komen in de opvang terecht, soms zelfs gescheiden van elkaar. De manier waarop we het organiseren kost ons allen, de gehele maatschappij, veel geld. De menselijke maat is van belang.'

Voor Brainwash Zomerradio koos Jurenne Hooi het nummer Four Women van Nina Simone, omdat het een liedje is over sterke, krachtige vrouwen. 'Nina Simone heeft veel meegemaakt. Ze komt uit een vreselijk deel van Amerika, en is slachtoffer geweest. Maar wat zij heel goed heeft gedaan, is dat zij zich de slachtofferrol niet heeft aangemeten. Dat doe ik ook niet.'

In je aanpak van schulden klinkt ook door dat je wars bent van slachtofferschap.

'Absoluut. Je kan slachtoffer zijn, maar er is een verschil met jezelf die rol aanmeten. Het impliceert dat je niets aan je situatie kan doen. Dat geloof ik niet. Dus ik werp de slachtofferrol ver van me af. Het doodt je veerkracht. Veel mensen denken dat ze er winst uit kunnen halen, maar het is juist andersom. De slachtofferrol maakt je apathisch, het zorgt ervoor dat je niet gaat bewegen, terwijl je dat juist moet doen om het op te lossen.'