'Een claim op absolute macht', noemde filosoof en schrijver Maxim Februari het, dat minister-president Mark Rutte niet bespreekt onder welke condities de coronamaatregelen weer worden ingetrokken. Februari is alert op de inperking van grondrechten, en ziet in de corona-aanpak een algemener verlangen om onzekerheid in de greep te houden via controle en surveillance. Aan de hand van muziek spreekt hij erover met Floortje Smit in het HUMAN-programma Brainwash Zomerradio (abonneer je via Apple, Spotify, of RSS-feed).


De veelbesproken column van Februari verscheen in maart van dit jaar in NRC. Een pittig stuk, stelt Smit in Brainwash Zomerradio. 'Dat was wat iedereen vond toen het verscheen', reageert Februari. 'Omdat ik wist dat we het erover zouden gaan hebben, heb ik het even teruggelezen en vind dat het wel meevalt. Je licht nu een zin uit en die is tamelijk streng, maar als je grondrechten gaat inperken, moet je van tevoren afspreken onder welke condities je dat doet en onder welke condities je die inperking weer opheft.'

Aantastingen van de rechtsstaat zijn als het kwelwater dat onder de dijken doorkomt. Op den duur zal het de boel doen instorten.

'Ik schreef die column niet in de eerste twee weken nadat het virus losbarstte. Toen was er chaos en moest de overheid ook wel wat vrije hand krijgen. Een jaar later hadden we goed na kunnen denken en maakte ik me zorgen. Het is een misvatting te denken dat je als regering de grondrechten even een paar weken opzij kunt zetten, zonder dat dat de grondwet aantast. Zeker als je de termijn waarin je die grondrechten aantast telkens verlengt. Op een gegeven moment ligt die grondwet er niet meer, omdat je er als burger niet meer op kunt vertrouwen dat die rechten gehandhaafd worden.'

Dat je te pas en te onpas een avondklok kunt instellen?

'Het ging me vooral om die avondklok. De overheid die je opsluit in huis: ik vond dat vrij ver gaan en heb in de krant geschreven dat je dat ook kunt doen om inbraken of verkrachtingen tegen te gaan. Toevallig sprak ik daarna met iemand van de politie en die zei: 'Dat was een goed idee van je, dat gaan we doen.' Grappend, natuurlijk, maar je ziet dat de misdaad verschrikkelijk oprukt in onze samenleving. Dat hebben we de laatste weken wel weer gezien.'

'Er is veel georganiseerde misdaad, die steeds krachtiger wordt. Overheid, politie en opsporingsdiensten moeten zich daartegen verzetten en die beginnen te lonken naar de grenzen van de rechtsstaat. Als we daar iets overheen gaan, dan kunnen we de misdaad beter bestrijden, is het idee. Ik snap dat, ik snap dat je het handig vindt om mensen op te sluiten om virussen tegen te gaan. Maar mijn vaste overtuiging is al decennialang dat als er een dreiging is, of het nu een virus is of criminaliteit, dat je de bescherming daartegen robuust houdt. De instellingen van de staat moeten betrouwbaar zijn voor de burger, want er is al roerigheid genoeg.'

Je moet extra alert zijn.

'En dat is de reden dat ik echt bezorgd was. In de chaos van de eerste weken kan ik me voorstellen dat je domme dingen doet, maar na een jaar van beleid voeren eigenlijk niet meer. We hebben de moord op Peter R. de Vries gehad, die ik zeer bewonderde en waar ik erg om treur. Er wordt gezegd dat het een aanval op de rechtsstaat is. Ik vraag me dat een beetje af, of een crimineel die een moord pleegt daarmee een aanval op de rechtsstaat doet. Maar we hadden ook nieuws over de landsadvocaat, die zaken doet voor de staat. Een van de partners op dat kantoor heeft fraude gepleegd op grote schaal, miljoenen achterovergedrukt.'

'Dat bleek al twintig jaar gaande, wat wil zeggen dat de landsadvocaat het eigen kantoor niet op orde heeft. Die heeft niet kunnen achterhalen dat een van de partners op hele grote schaal fraude pleegde. Ik vind dat een aantasting van de rechtsstaat, omdat het laat zien dat een van de grote partijen binnen die rechtsstaat niet betrouwbaar is. Dat wij als burgers er niet op kunnen vertrouwen dat een advocatenkantoor dat zaken doet voor de staat, zijn zaakjes op orde heeft. Het gekke is dat de reacties hierop een beetje lauw zijn. Daar word ik extra opgewonden over, omdat dit dingen zijn die mij veel meer raken dan criminelen die met pistolen rondlopen.'

Hoe verklaar je die lauwe reacties?

'Ik denk omdat het heel moeilijk te doorzien is hoe dat hele systeem in elkaar zit. Als je een beetje gaat morrelen aan de betrouwbaarheid van instituties, dan stort niet van de ene op de andere dag het land in. Er is niet iets acuuts waarvan je een foto in de krant kunt afdrukken, of wat je op hevige toon in de actualiteitenrubrieken op televisie kunt bespreken. Maar dit zijn wel dingen die langzaamaan de rechtsstaat aantasten. Ik hoorde vandaag over het verschijnsel 'kwelwater'. Dat is niet water dat over de dijken klotst, maar eronderdoor sijpelt en zo de hele dijk zacht maakt. Dit soort aantastingen van de rechtsstaat zijn kwelwater. Het komt niet met grote golven, maar is minstens zo gevaarlijk.'

Er was een roep vanuit de maatschappij om maatregelen en controle.

'In een democratische rechtsstaat moet je dat goed bespreken met elkaar. Het moet ook in een parlement besproken worden. En je moet je ook aan bepaalde rechtsbeginselen houden. Net als bij de politie snap ik dat de verleiding er is om maatregelen te nemen die misschien grondrechtelijk niet zo verstandig zijn, maar je moet je wel realiseren dat ze niet zo verstandig zijn. Omdat het kwelwater is, omdat het de boel op den duur zal doen instorten. En het is mijn taak als columnist om op die langdurige processen te wijzen.'

Is het verlangen naar controle zo groot dat we die discussie onvoldoende gevoerd hebben?

'In beleidsstukken over de avondklok las je als toelichting dat het doel was om mensen de urgentie van het beleid te laten voelen. Je gaat toch geen grondrechtelijke vrijheden afpakken om mensen de urgentie te laten voelen van andere maatregelen die je treft? Als zo'n crisis al een jaar onderweg is, moeten mensen uit de samenleving erop wijzen dat dat niet de manier is waarop je beslissingen neemt.'

Je kreeg veel reacties op je column.

'Ik denk veel na over mijn verantwoordelijkheid en weet dat je geen 'brand' moet roepen in een vol theater. Maar als ik vind dat die rechtsstaat overeind moet blijven, dan moet ik dat van tijd tot tijd zeggen. Als een gevoel heel breed leeft in de samenleving, dan is het ook mijn taak om die stem te vertolken. Ik kreeg post van een aantal juristen die zeiden dat ze dit geluid niet de kranten in kregen. Ze hadden stukken ingestuurd die niet geplaatst werden. Ik was hun laatste redmiddel. Dat weeg ik af en kwam tot de conclusie dat het zo al veel te lang geduurd had.'

Er waren twee kampen: of je deed mee, of je had kritiek op de coronamaatregelen. Er was niets tussenin.

'Dat is het gevaar van polarisatie. Je moet een kamp kiezen. Al het verstandige nadenken waarbij je zegt: aan de ene kant dit, aan de andere kant dat, je moet wel maatregelen nemen, maar als je een avondklok instelt dan moet je van tevoren de criteria aangeven... Hele redelijke dingen, dat bleek heel lastig.

Ook voor kranten, blijkbaar.

'Ik weet niet wat het plaatsingsbeleid is geweest. Ik kreeg die stukken toegestuurd, wat ik heel nuttig vind, want het geeft mij ook weer informatie. Alles afwegend kwam deze column eruit en heeft het veel mensen het gevoel gegeven dat ze wat stoom konden afblazen.'

Ik heb ook het idee dat deze tijd het gelijk van je column laat zien.

'De maatregelen zijn stapsgewijs ingevoerd, toen werden ze er in een klap afgeschaft, en daarna toch weer ingevoerd. Ik denk dat we nu op zo'n zwalkbeleid zijn uitgekomen dat ik daar als columnist niets meer aan hoef te doen. Het is wel zichtbaar. Dat komt omdat we niet hebben afgesproken onder welke condities maatregelen ingesteld worden en weer afgeschaft. En ik begrijp dat de adviezen van het OMT, of welk team ook, helemaal niet meer opgevolgd worden door het kabinet.'

Een van de nummers die Februari gekozen heeft voor Brainwash Zomerradio is het melancholische Something On Your Mind van Karen Dalton. 'Ik zat heel zielig en eenzaam thuis tijdens de pandemie en moest mezelf af en toe aan mijn kraag uit de put trekken. Daar is dit hele goede muziek voor. Het is heel somber. Daarmee vertelt de muziek je dat het niet altijd meezit, maar je niet de enige bent bij wie dat zo is. Het is nu eenmaal een levensgevoel waar we van tijd tot tijd in belanden. Ik was geneigd te denken dat ik de enige sukkel was die niet tegen anderhalf jaar lang opgesloten zitten in eigen huis kon. De muziek vertelde me dat dat niet zo was.'

Soortgelijke zorgen als over het coronabeleid maak je je ook over digitalisering.

'We hebben met de Toeslagenaffaire gezien wat er mis kan gaan als de verkeerde gegevens gebruikt worden bij beslissingen en beschikkingen. Dat gaat over meer dan het verliezen van privacy. Mensen verloren hun werk, hun geld, huwelijken gingen kapot. Het gaat over diezelfde rechtstaat. Je moet geen gegevens van mensen verzamelen, of foto's van gezichten opslaan in databanken buiten de regels van de wet. Dat gebeurt nu wel. Ook hier moet je veel beter nadenken over wat je doet, wat de gevaren en de consequenties zijn. Je moet je van tevoren kunnen voorstellen wat er mis kan gaan en het dan zo inrichten dat het niet misgaat. Dat is mijn streven bij de digitalisering. Ik ben niet tegen technologie, tegen vooruitgang, of tegen wat dan ook. Ik ben een optimist. Het komt wel goed, maar het komt nooit vanzelf goed. Je moet meehollen, bijschaven en bijsturen.'