Toen ik naar de opnames van Brainwash Talks fietste, bleef ik even stilstaan op de Dam, in onze hoofdstad. Rechts voor mij bevond zich het Paleis op de Dam en aan de andere kant stond het Nationaal Monument, de witte zuil ter herdenking van de Tweede Wereldoorlog. Je denkt misschien, deze jongen staat in het historisch hart van Amsterdam, en dat klopt natuurlijk ook, maar ik dacht aan iets anders. Ik dacht namelijk aan Europa, want alles wat ik net noemde is door en door Europees. Onze fiets, een oer-Hollands symbool, is uitgevonden door een Duitser en vervolgens aangepast en verbetert door een Engelsman, een Fransman en een Schot. Het Paleis op de Dam was de verblijfplaats van onze eerste koning, een Fransman, genaamd Lodewijk Napoleon. En bij het Nationaal Monument denk ik niet alleen aan het leed van de Tweede Wereldoorlog in Nederland, maar ook aan het gedeelde trauma dat Europa heeft gevormd zoals het nu is.
In Brainwash Talks van HUMAN buigen journalisten, schrijvers, wetenschappers, theatermakers en filosofen zich over de grote persoonlijke en maatschappelijke vragen van nu. Deze keer geeft schrijver Thomas Huttinga een ode aan Europa.
De geschiedenis heeft laten zien dat in het hart van de Europeaan oorlog en vrede, haat en liefde vechten.
Het zijn voorbeelden van onze Europese verbondenheid en het is juist deze verbondenheid, waar ik het vandaag over wil hebben. We zijn namelijk in Europa steeds meer met elkaar verbonden geraakt op economisch en politiek gebied. Maar wat weten we van elkaar, kennen we elkaar eigenlijk wel? En waarom zou dit relevant moeten zijn? Want onze toekomst ligt in dit continent, en om die samenwerking te laten slagen, om een gezamenlijke toekomst te kunnen bouwen als Europeanen, zullen we elkaar beter moeten leren kennen. Zodat het een gevoel wordt om Europeaan te zijn.
Zelf ben ik Europeaan geworden in Parijs, waar ik enkele jaren geleden een halfjaar kon studeren voor mijn Erasmus-uitwisseling. Waar ik in het begin amper een kop koffie kon bestellen, om vervolgens haast uitgelachen te worden door de bediening, struinde ik weekenden lang door de vele musea en boekenwinkels. Er ontstonden internationale vriendschappen, mijn Nederlandse vrienden kregen Italiaanse en Franse vriendinnen, we spraken overdag Frans met onze Zwitserse medestudenten en na het onderwijs gingen we naar de kroeg. Langzaamaan kwam ik erachter, los van de verschillen, hoeveel overeenkomsten we delen. En het is daar in Parijs dat ik Europeaan ben geworden, waar het zaadje van Europese verbroedering zich heeft geplant in mijn hart.
Dit gevoel liet mij na mijn terugkeer ook niet meer los. Ik wilde meer weten over die verbondenheid, een honger naar kennis maakte zich van mij meester. Ik wilde weten wat ons bindt als Europeanen, niet alleen de verschillen, maar ook de overeenkomsten. Zo leerde ik op een andere manier naar Europa kijken, als een inspirerend ideaal dat grenzen overstijgt, een verhaal van eeuwenlange culturele en historische verbondenheid tussen de verschillende volkeren.
Dan kan je misschien denken, fijn dat je zo'n leuke tijd in het buitenland hebt gehad, maar waarom is deze visie op Europa nu zo relevant? Waarom zou ik mij Europeaan moeten voelen? Die zoektocht naar verbondenheid is geen naïeve, dromerige bedoening, maar het is, kijkend naar de wereld van vandaag, een bittere noodzaak geworden. En het wordt te weinig uitgelegd door politici, maar stap voor stap zitten we steeds meer in hetzelfde schuitje.
Dit geldt bijvoorbeeld op economisch gebied, aangezien 70 procent van de Nederlandse export naar andere EU-lidstaten gaat, Duitsland aan kop. En denk ook aan onze verbondenheid door de Euro. Het lot van bijvoorbeeld de Spanjaarden, Finnen, Slovenen en ook Nederlanders valt samen door deze gemeenschappelijke munt, die bij een ieder van ons in de portemonnee zit, die ervoor zorgt dat de verschillende economieën net zo sterk zijn als de zwakste schakel. Als de Zuid-Europese landen financiële problemen krijgen door teruggelopen toerisme-inkomsten door de coronamaatregelen, dan heeft dat ook gevolgen voor de financiële stabiliteit van de overige lidstaten. Ook voor Nederland. En als multinationals in Nederland belasting ontwijken, dan lopen de lidstaten, die deze belastinginkomsten goed kunnen gebruiken, dit geld mis.
Maar dit geldt ook op politiek en maatschappelijk gebied. Het beschermen van onze veiligheid stopt niet bij de Nederlandse grenzen, zoals we zien bij ons migratiebeleid of het bestrijden van klimaatverandering. Dat gebeurt, zo goed en kwaad als het kan, allemaal op Europees niveau. En als de rechtsstaat wordt afgebroken in Oost-Europa, dan heeft dat financiële en maatschappelijke gevolgen voor de andere lidstaten: denk bijvoorbeeld aan de gemeenschappelijke fondsen waar we in zitten.
We zijn dus met onze Europese vrienden steeds meer met elkaar verbonden geraakt, maar wat weten we van elkaar? Het is alsof we pas na jarenlange integratie, waarbij stap voor stap een politiek huis wordt gebouwd, erachter komen dat wij Europeanen in dezelfde gemeenschappelijke huiskamer zitten. Het licht gaat plots aan en we kijken voor het eerst om ons heen om onze buurman of buurvrouw te leren kennen. En dit keer gaat het niet alleen om de Europese leiders, maar ook om verbondenheid tussen de inwoners van de lidstaten.
En ondanks onze toegenomen verbondenheid, wordt Europa voornamelijk verkocht door onze politici als een economisch samenwerkingsproject, een handige afzetmarkt die met name wordt uitgedrukt in getallen en cijfers, als een motor van economische groei en welvaart. En dit is natuurlijk belangrijk, maar is dit genoeg om die noodzakelijke verbondenheid te voelen? Om van de daken te kunnen schreeuwen 'wij zijn Europeaan'? We worden nou eenmaal niet verliefd op die omvangrijke afzetmarkt, op defensiesamenwerking of het gratis bellen in het buitenland.
We zullen elkaar, vanuit die huiskamer, daarom beter moeten leren kennen en op zoek moeten gaan naar ons gemeenschappelijke verhaal. En hiervoor moeten we niet alleen onze politieke en economische verbondenheid benadrukken, maar ook onze culturele verbondenheid. Dat Europa óók deel is van onze identiteit. En dit is precies waarover we met elkaar in gesprek moeten gaan: want hoe is dat bijvoorbeeld voor jou? Voel jij je Europeaan?
Het benadrukken van die Europese verbondenheid is natuurlijk niet nieuw. Er wordt al eeuwenlang gedroomd door schrijvers, denkers en kunstenaars over een breed gedragen gevoel om Europeaan te zijn. En één daarvan, die een speciale plek voor mij heeft, is de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig. Zweig werd geboren in 1881 in Wenen en overleed tijdens de Tweede Wereldoorlog. Gedurende zijn leven was hij een van de meest verkochte auteurs ter wereld. En het bijzondere was: hij was een zeer overtuigd Europeaan, terwijl er nog geen politiek Europa bestond. In de jaren 30 van de vorige eeuw, in een tijd waarin het nazisme al opkomst maakte, bedacht hij plannen om Europeanen dichterbij elkaar te brengen: niet alleen stelde hij een Europees uitwisselingsprogramma voor studenten voor, dat we nu de Erasmusuitwisseling noemen, maar ook een gemeenschappelijk mediakanaal en een Europese hoofdstad.
Thomas Huttinga in Brainwash Talks
Voor Zweig was Europa zijn thuis. Het was deze Oostenrijkse schrijver die mij op een andere manier naar Europa liet kijken, wiens boeken en lezingen ik verslond tijdens mijn Erasmusuitwisseling. Hij liet mij inzien dat kunst, cultuur en wetenschap door de eeuwen heen altijd met elkaar verbonden zijn geweest, hoe de ene uitvinding de andere uitvinding afmaakte, hoe de ene schilder, schrijver of denker de andere inspireerde. Dat Europa altijd al deel heeft uitgemaakt van onze culturele identiteit.
Maar Zweig zelf zou zijn dromen niet verwezenlijkt zien worden. Hij moest vluchten voor de nazi's vanwege zijn Joodse wortels, en uiteindelijk zou hij ver weg van zijn geliefde Europa, in 1942 zelfmoord plegen in Brazilië, kort nadat hij zijn autobiografie had afgerond.
Ook voor de Europeanen van vandaag en morgen schuilt een waarschuwing in Zweigs verhaal. Want ook de donkerste pagina's van de menselijke geschiedenis werden op dit continent geschreven. Europa is het continent waar niet alleen de kunst, wetenschap en cultuur opbloeide, maar waar ook de grootste massamoorden uit de menselijke geschiedenis zich afspeelden. Het Nationaal Monument op de Dam herinnert aan dat litteken, net zoals de Stolpersteine, de gouden gedenkstenen die door heel Europa lopen.
En hierin zit ook de waarschuwing: de loop van de geschiedenis heeft laten zien dat het hart van de Europeaan is een slagveld waarop oorlog en vrede, haat en liefde om hem of haar vechten. Waar een voortdurende strijd plaatsvindt tussen het kijken naar onze grenzen en de noodzaak om juist over onze grenzen heen te kijken. En de monumenten om ons heen en de verhalen van vroeger blijven ons eraan herinneren wat er gebeurt als Europeanen elkaar loslaten.
En ook vandaag moeten we weer waken voor het teruggekeerde nationalisme, de neiging om slechts naar onze eigen grenzen te kijken, de gedachte van eigen land eerst. En ook vandaag moeten we weer waken voor hen die Europa verkondigen als een superieure beschaving, die het gebruiken als een stok om 'de ander' mee te slaan, de getogen mythe en leugen van een Boreaal Europa.
Want het is juist belangrijk die gelaagdheid van onze identiteit te blijven vieren. Zoals we niet alleen Nederlander, Amsterdammer of Limburger zijn, maar ook Europeaan. We moeten niet uitgaan van een zogenaamde superioriteit, maar oog blijven houden voor de rest van de wereld. Zoals onze Erasmus van Rotterdam eerder schreef: 'Heel de wereld is mijn vaderland.'
En we kunnen, beste mede-Europeanen, alleen onze veiligheid en welvaart behouden, en aan dit gevoel van verbondenheid werken, als we verenigd zijn in plaats van verdeeld. Als we elkaar blijven vasthouden en niet loslaten. Als we vanuit die huiskamer in het politieke huis onze mede-Europeanen beter leren kennen. En daarom hebben we meer verhalen nodig over onze gedeelde identiteit. We hebben bevlogen Europeanen nodig met creatieve ideeën, die op passievolle wijze het gemeenschappelijke verhaal verkondigen.
Waar is bijvoorbeeld ons goed verbonden spoorwegennet waardoor je met de trein in een paar uur vanaf Amsterdam in Wenen, Madrid of Boedapest bent? Waarom is er nog geen Europese talkshow, waar we een stem geven aan de discussies vanuit die gemeenschappelijke huiskamer? En waar is onze Europese nieuwsvoorziening, waar Europeanen met elkaar in gesprek gaan over de actualiteit?
Want dan herrijst, uit al deze stemmen uit het verleden en het nu, een schitterende harmonie. Dan ontstaat het gevoel om Europeaan te zijn. Dat we uitroepen: wij zijn Europeaan!
Dat de Fransen zeggen: Nous sommes Européen!
Dat de Duitsers zeggen: Wir sind Europäer!
Dat de Italianen, zeggen: Siamo Europei!
Dat de Zweden zeggen: Vi är europeiska!
En dat de Polen zeggen: Jesteśmy Europejczykami!
En dan, alleen dan bouwen we een gemeenschappelijke toekomst als Europeanen.