Filosoof en psycholoog Kees Kraaijeveld: we zijn in een diepe mentale crisis beland

Toen ik nog een jongen was, 17 jaar, mocht ik gaan studeren, in de grote stad, in Amsterdam. Ik was ingeloot voor geneeskunde. Ik had me daar enorm op verheugd. Ik had een romantisch idee van de universiteit: met een klein groepje mensen keihard studeren, dokter worden en mensen helpen. De wereld een beetje beter maken.

Maar die studie was één grote deceptie. We zaten daar met een paar honderd man te suffen in een collegezaal. Vragen stellen werd niet op prijs gesteld. Ik vond de professoren niet leuk. De multiple choice examens waren onnozele invuloefeningen. Het was een enorme teleurstelling.

En ik werd daar heel chagrijnig van. Echt heel somber. En wat ging ik doen? Ik ging dat chagrijn zoveel mogelijk verspreiden. Onder mijn medestudenten.

Dus wat deed ik op feestjes? Daar ging ik nare vragen stellen. Waarom doe je eigenlijk geneeskunde? O, je wordt tropenarts. Wat heeft dat voor zin dan? O, in een ziekenhuisje mensen in elkaar naaien. Terwijl ze twee kilometer verderop met een machinegeweer in stukken worden geschoten. Zinvol! Ik ging dan zo lang door, totdat mensen gingen huilen. En dan voelde ik me weer een beetje beter.

Ik had het toen niet door. Maar terugkijkend ben ik nog steeds verbaasd over de mentale onbeholpenheid die ik toen tentoonspreidde. Het was zinloos geweld. Het was helemaal niet nodig. Het enige wat ik deed was mijn eigen ongenoegen uitsmeren over de mensen om me heen. Narigheid verspreiden. Uit onbeholpenheid.

Ik wil niet zeggen dat ik er nu heel beter aan toe ben dan toen, maar ik heb er wel wat van geleerd. Ik heb oog gekregen voor die mentale onbeholpenheid.

Kijk om je heen. Je ziet het overal. Op vakantie bijvoorbeeld. Dat is toch waar we als moderne mensen zo naar uitkijken. Dan hebben we vakantie. En dan zitten we aan die prachtige rivier in Frankrijk, of aan de Spaanse Costa's. En wat doen we? Of wat zien jullie anderen veel doen? Fitten op je partner, fitten op de kinderen. Narigheid verspreiden. Zinloos geweld. Uit onbeholpenheid.

Onbeholpen als we zijn, weten we de meest paradijselijke plekjes nog om te toveren in een hel op aarde. Die onbeholpenheid is er niet alleen bij jullie thuis, of in mijn leven. Als je goed kijkt, is het een breed maatschappelijk probleem.

Hoe gaat het met ons? Laten we daar even bij stilstaan. Op het eerste gezicht: prima. In materiële zin gaat het de meeste van ons voor de wind. We zijn als samenleving rijker dan ooit. We leven langer. Onze huizen zijn comfortabeler, onze smartphones bieden ongekende mogelijkheden, onze auto's zijn slimmer, onze vakanties – die we zo weten te verpesten met onze mentale onbeholpenheid – zijn luxueuzer. In materiële zin zijn we welvarender dan ooit.

Maar hoe gaat het met onszelf? Hoe zijn we er als samenleving mentaal aan toe? Daar wordt het verhaal minder vrolijk. Kijk maar om je heen. We racen maar voort. Rennen in het hamsterwiel van de materiële vooruitgang. Het is nooit genoeg. We moderniseren als gekken, maar zonder de mensenkennis die we hebben toe te passen. En dat blijft niet zonder gevolgen.

Intussen raakt één op de vier Nederlanders tijdens zijn leven mentaal ontregeld. Twee miljoen mensen gebruiken medicijnen voor psychische problemen als angst en depressie. De druk op de psychiatrie en de jeugdzorg is enorm. Je ziet het vast in je omgeving, ruim een miljoen werkende mensen kampen jaarlijks met burn-out-verschijnselen. Nederlandse schoolkinderen zijn de minst gemotiveerde jongeren van de hele wereld. De helft van de Nederlanders zegt geen betekenisvol hoger doel meer te hebben in het leven. En als psycholoog weet je dan: dat is niet goed. Want als iets je veerkrachtig maakt, bij tegenslag, dan is het wel het hebben van een hoger doel.

We zijn dus rijker dan ooit, maar we lijden onder de modernisering.  Ons prachtige welvarende Nederland, lijdt aan ernstige mentale verwaarlozing. Zonder het te merken zijn we collectief in een diepe mentale crisis beland.

Het is belangrijk even stil te staan bij dat 'collectief'. Want daar hebben we tegenwoordig wat moeite mee. Na ruim anderhalve eeuw individualisering zien we vrijwel alle problemen als individuele problemen. En dat is toch echt wel gek. Neem nou die miljoen mensen die jaarlijks met burn-out klachten kampen. Die sturen we het liefst allemaal individueel naar een coach of een therapeut. We kijken niet naar de onderliggende oorzaken. Niet naar de mentaal uitputtende samenleving die we met elkaar hebben gebouwd. We weigeren te zien dat de mentale crisis een collectief probleem is.

Terwijl het toch zonneklaar is. De honderdduizenden mensen en kinderen die nu in de psychiatrie en in de jeugdzorg belanden, zijn er voor een deel vanwege hun psychiatrische aandoeningen. Maar ook voor een groot deel vanwege maatschappelijke problemen. Niet alleen materiële, maar vooral ook mentale maatschappelijke problemen.

We realiseren ons dat niet echt. Maar mensen voelen het wel. Onze grootste zorg zijn wijzelf, zo blijkt al decennia uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Voortdurend piekeren we over 'de teloorgang van normen en waarden', 'het gebrek aan wederzijds respect' en 'de toename van het egoïsme'.

We maken ons zorgen over onszelf, over het collectief. Juist omdat we het mentaal kapitaal verwaarlozen dat de basis vormt van onze welvarende samenleving. We verwaarlozen het mentale. We verwaarlozen het wij. We doen er als samenleving niets aan. En we doen niets, omdat we domweg niet zien wat er mis is. Ondanks dat de wetenschap steeds meer mensenkennis heeft, ondanks alle individuele aandacht voor psychologie, ondanks de honderden goed verkopende zelfhulpboeken, blijft 'het mentale' een blinde vlek in onze samenleving.

Het begint al op school. Waarom leren we onze kinderen wel rekenen en taal, maar leren we ze hoegenaamd niets over mensenkennis, over psychologie? En waarom leren we ze niet op een goede manier om te gaan met zichzelf en met anderen?

Dan op het werk. Waarom krijgen de bedrijfshulpverleners in elk bedrijf een verplichte EHBO-cursus? En krijgt nog vrijwel niemand een mentale EHBO-cursus om te leren omgaan met collega's die psychische problemen hebben, zoals in Australië.

Of maatschappelijk. Waarom is er wel een Voedingscentrum, door de overheid betaald, dat voorlichting geeft over dat je beter een appel kunt eten dan een kroket? En is er geen mentaal voedingscentrum, dat mensen voorlicht over een mentaal gezonde levensstijl?

Waarom kennen we allemaal wel de Schijf van Vijf over gezond eten? Maar er was tot voor kort geen Mentale Schijf van Vijf over mentaal krachtig leven.

Ik zie het ook voortdurend in mijn eigen werk. Bij De Argumentenfabriek helpen we onze klanten nadenken over de toekomst. Van werk, van energie, van wonen. Mensen kunnen dan hele makkelijk materiële vooruitgang voor zich zien: prachtige groene futuristische steden en hightech. Maar hoe we mentaal beter zouden kunnen? Hoe we zelf, als samenleving gelukkiger, gemotiveerder, socialer, betekenisvoller en daadkrachtiger kunnen zijn? Daar schiet onze verbeeldingskracht tekort. Het is een wonderlijke constatering, maar we zien als samenleving het allerbelangrijkste over het hoofd: onszelf.

Dat moet anders. En het kan anders. Hoe? Nou, door als samenleving wél aandacht te gaan geven aan wat het allerbelangrijkste is. Door samen na te denken over de vraag hoe we een samenleving kunnen inrichten waarin wij, mensen, wél mentaal kunnen floreren.

De afgelopen anderhalf jaar heb ik het genoegen gehad om met een denktank van deskundigen na te denken over deze vraag. Over de vraag hoe mentale vooruitgang eruit kan zien. En hoe we die samen vorm kunnen gaan geven. En dat was een groot feest. En het resultaat, een eerste boek over mentale vooruitgang, is één grote belofte. Want ja. We kunnen de mentale kracht van dit land groter maken. Dat is wat mentale vooruitgang is.

Het vergroten van de mentale kracht van het collectief. Met meer aandacht voor mentale fitheid. Voor emotie en motivatie. Voor het omgaan met tegenslag. Voor het leveren van een zinvolle bijdrage aan het grotere geheel. Weg met de mentale onbeholpenheid en het zinloos geweld.

Daarom wil ik graag iedereen vragen mee te doen. Om werk te gaan maken van de mentale kracht van onze samenleving. We moeten af van onze collectieve blinde vlek voor het mentale. Ik had het net al even over een Mentale Schijf van Vijf. Die hebben we met de denktank gemaakt. Deze schijf van vijf gaat niet over granen en zuivel, maar over de kwaliteit van onze emoties, van onze motivatie, van onze relaties, van betekenis, en van prestaties. Zaken die onze gezamenlijke mentale kracht groter maken. Kijk voortaan naar de wereld door deze bril. Geef aandacht aan deze vijf aandachtsgebieden!

Dus, print 'm uit, die Mentale Schijf van Vijf. En ga ermee aan de slag. Niet in je eentje. Dit is geen zelfhulpgedoe. Maar samen met je vrienden, met je familie, met je buren, met je collega's. Hoe? Heel simpel.

Voor iedereen die bezig is met politiek: ga andere doelen stellen. In het vorige regeerakkoord en in het vorige preventieakkoord stond geen woord over het vergroten van de mentale kracht van Nederland. Geef daar alle aandacht aan. En nu jullie toch miljarden extra gaan uitgeven aan onderwijs: maak dan dat kinderen voortaan leren over wat het allerbelangrijkste is, over hoe ze met elkaar om kunnen gaan. Geef ze mensenkennis.

Voor al die mensen die in de ggz werken. Jullie zijn de experts. Zorg dat je niet alleen steeds maar brandjes blijft blussen, maar maak tijd voor het versterken van mensen. Help bedrijven aan de broodnodige mentale EHBO, en help mensen in het gewone leven minder mentaal onbeholpen te zijn.

En wat jullie allemaal kunnen doen: neem de tijd om met je familie en vrienden en met je collega's te praten over hoe het mentaal met jullie gaat. Het leuke is: het kost niets. En je zult zien, het is leuk om te doen. En jullie worden er allemaal beter van. Praat over wat er goed gaat, maar ook over hoe jullie samen mentaal wat minder onbeholpen kunnen zijn.

Laten we samen elke dag aandacht besteden aan onze mentale fitheid. De kracht van ideeën is groot. 100 jaar geleden deed niemand aan sport, nu sport ruim de helft van alle Nederlanders wekelijks. Aandacht voor mentale vooruitgang kan het gedrag van de hele samenleving doen omslaan. Dan belanden we collectief op een opwaartse spiraal. Het feest der versterking. En het mooie is: niets weerhoudt ons daarvan. We kunnen er vandaag mee beginnen.